سقط جنین از ریشه ها تا نظرگاه اسلام

09:32 - 1400/09/24

سقط جنین از چالش های جدی بشر بوده که اسلام هیچ گاه آن را تجویز نکرده مگر آن که برای آن دیه قرار داده است.

عوارض سقط جنین

اشاره
شیطان ملعون و رانده شده قسم یاد کرد که انسان را گمراه کرده و به ورطه نابودی بکشاند. قتل نفس یا کشتن انسان بدون داشتن هیچ دلیل عقلانی، یکی از جنایاتی است که برخی انسان‌ها با پیروی از شیطان درون و بیرون مرتکب آن می‌شوند و از گناهان کبیره شمرده شده است؛ حال آن که در دیدگاه اسلام، بدون اذن خداوند، کشتن هیچ انسانی جایز نیست و بين انسان مریض و سالم، زن و مرد، عاقل و مجنون، كوچک و بزرگ، فرقى وجود ندارد و بر قتل نفس عامدانه، وعده خلود در آتش دوزخ داده شده است. سقط جنین یکی از مصیبت‌هایی است که در دوران معاصر بیش از گذشته گریبان‌گیر جامعه بشری شده است.

1. تعریف سقط جنین و تاریخچه آن

تعریف: افتادن جنين از رحم مادر پیش از كامل شدن را سقط جنین گویند.‏

تاریخچه و قدمت: "سقط جنین" از جمله مباحث مورد اختلاف در جوامع است که در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف برخوردهای متفاوتی با آن شده است. سقط جنین در ایران باستان، مصر کهن و امپراطوری چین و در بین کتاب‌های بازمانده از امپراطوری روم دارای ردپای پررنگی است.

در بین متون کهن چینی اولین اشاره به سقط جنین در  حدود 4500 سال پیش انجام شده است.

اولین قانون مکتوب برای سقط جنین در قوانین حمورابی (1772 سال پیش از میلاد مسیح) به دست آمده است و اگر کسی به یک زن باردار یا جنین وی آسیب می‌رساند تنبیه می‌شد.

اولین مدرک تاریخی مربوط به اجرای تنبیه در خصوص مادری که اقدام به سقط جنین کرده است در امپراطوری آشور و حمورابی بوده که این تنبیه به چهارمیخ کشیده شدن، بدون حق خاکسپاری را برای مادر خطاکار به همراه داشته است.

در ایران باستان، کتاب اوستا دارای مطالب مشخصی در خصوص سقط جنین بوده است. در کل، آنچه از مجموع قوانین ایران باستان در خصوص سقط بر می‌آید، این است که سقط جنین یک عمل وقیحانه شمرده می‌شده و مورد نفرین قرار می‌گرفته است. این، نشان دهنده اعتقاد ایرانیان به جنین به عنوان یک انسان و داشتن حق حیات همانند سایر اعضای جامعه بوده است. به این ترتیب که در تمام قوانین، تمام اطرافیان زن باردار ملزم به حمایت از وی و جنین و سپس فرزندش می شده‌اند تا مادر از ترس تنهایی یا  تصور برنیامدن از عهده اداره فرزند، اقدام به سقط نکند. می‌توان گفت این تفکر ارزشمند در کنار قوانین منع سقط در جوامع آن روزگار، بی‌مانند بوده و حکایت از نگاه انسان دوستانه آن زمان دارد.[1]

2. عوامل و ریشه‌های سقط جنین
به طور کلی، عواملی که موجب سقط جنین می‌شود، به دو دسته تقسیم می‌شوند:

الف- عوامل عقیدتی و روانی:
بیشترین دلیل و عاملی که انسان را به سوی سقط جنین سوق می‌دهد، ریشه در باورهای غلط و نادرست دارد. عوامل روانى و انگيزه‌هاى درونی، باعث چشم پوشى از ملاک‌ها و كنار گذاشتن آگاهی‌ها می‌شود؛ اما، اگر این عوامل شناسايى و تحليل شوند، قابل مهار شدن هستند. این عوامل عبارتند از:

1. مشكلات اقتصادى مانند تامین هزینه‌های خوراک، پوشاک و درمان.
2. مشکلات اجتماعى مانند چالش‌های آموزش و تربیت فرزند، خجالت زدگی در برابر جامعه و ترس از آبروریزی.
3. تعدد فرزندان و تلاش برای کم نگه‌داشتن تعداد آنها.
4. كهنسالى والدین و دشواری نگهداری از فرزندان.
5. برنامه ریزی و راهبردهای غلط دولت‌ها در کنترل جمعیت.
6. ضعف در باورهای دینی و ایمانی.

ب- عوامل واقعی و مسائل پزشکی
سقط جنین در برخی موارد نه به خاطر باورها بلکه به دلیل بروز برخی مشکلات بالینی در زن رخ می‌دهد و مسائل پزشكى موجب تصمیم برای خاتمه دادن به حاملگى شده و از آن‌ به «سقط درمانى» تعبير می‌شود، مانند:

1. در بيماری‌هايى مانند سرطان كه مادر ناچار از معاجله است و معالجه او به اسقاط جنين منجر می‌شود.
2. در بيماری‌هايى مانند بيماری‌هاى قلبى و كليوى و نيز مسموميت حاملگى كه ادامۀ حاملگى برای زن خطر قطعى يا احتمالى در بر دارد.
3. در بيماری‌هايى كه اگر حاملگى مادر ادامه پيدا كند جنين مرده يا ناقص الخلقه و معلول به دنيا آمده و يا مبتلا به بيماريهايى از قبيل تالاسمى و ... می‌شود.[2]

3. رهزن‌ها در سقط جنین 
الف- نسبت به عوامل روانی و باورهای درونی، بی‌شک هیچ کدام مجوز عقلی و شرعی برای سقط جنین محسوب نمی‌شوند. البته والدین این حق را دارند که پیش از اقدام به بارداری، در مورد آینده فرزند خویش فکر کرده و مشورت کنند و حتی به این نتیجه برسند که فرزندی به دنیا نیاورند اما اگر به فرزندآوری اقدام کردند و یا به صورت ناخواسته جنین تشکیل شد، هیچ بهانه‌ای برای از بین بردن آن، عقلانی نیست و شریعت مقدس اسلامی نیز آن را جایز ندانسته است.

ب- در مورد عوامل واقعی و مسائل پزشکی، اختلاف دیدگاه وجود دارد. هرگاه باقى ماندن جنين در رحم موجب مرگ مادر گردد و در نتيجه پزشکان در دو راهی ماندن جنين و مرگ مادر يا عكس آن قرار گرفتند، به تصريح برخى فقهاء شیعه، سقط جنين قبل از دميده شدن روح در آن (یعنی چهار ماهگى) جايز است و پس از آن براى غير مادر جايز نيست؛ اما براى مادر، طبق دیدگاه برخى دیگر از فقهاء جايز است؛ یعنی مادر می تواند با خوردن دارو و مانند آن، جنين را بكشد، سپس پزشك آن را بيرون آورد. البته اكثر فقهاء آن را براى مادر نيز جايز ندانسته ‏اند.

اگر استمرار باردارى، حيات مادر و جنين را همزمان تهديد كند، در صورت عدم امكان نجات جان كودک به هيچ وجه و امكان نجات زندگى مادر در فرض سقط جنين، برخى فقهاء سقط را جايز دانسته‌اند.

هرگاه زنده ماندن جنين متوقف بر سقط كردن آن باشد؛ بدون آنكه خطرى مادر را تهديد كند، سقط آن جايز است.

سقط جنين معلول، همچون عقب مانده ذهنى يا ناقص الخلقه حتى قبل از دميده شدن روح، جايز نيست، مگر آنكه باقى ماندن آن در آن حالت پس از تولد به طور يقينی و قطعی، سبب سختی و دشواری غیر قابل تحمل برای پدر و مادر گردد، كه در اين صورت، برخى فقهاء، قبل از دميده شدن روح، سقط را جايز دانسته‏ اند.

در هر صورت، تمام مراحل و حالات سقط جنین، دارای دیه می‌باشد و باید پرداخت شود.[3]

4. راه حل صحیح و دستور دین

الف- ایدئولوژی اسلامی: هر چند ديدگاه‌هاى اومانيستى، انسان را حيوانى هوشمند می‌شمارد و متأسفانه امروزه آبشخور رشته‌هاى علوم جديد شده است، اما واقعیت این است که انسان حتى از نظر فيزيكى با ديگر موجودات عالم آفرينش قابل مقايسه نيست تا چه رسد به ابعاد روحى و معنوى وى. جايگاه حقوقى انسان در فرهنگ اسلامى بر آشنايان به آن پوشيده نيست؛ به گونه‌اى كه از نطفه آغازين و حتى يک روزه، انسان، داراى ارزش و حق است و بر ديگران لازم است آن را رعايت كنند وگرنه موجب ضمانت است. از ديدگاه اسلام فرزند انسان در بعد تربيتى حتى پيش از تكوين و به هنگام انتخاب همسر داراى حق است. اساساً در بُعد حقوق انسانى، جان، آبرو و مال، سه عنصر اساسى و بنيادين است و رعايت اين سه، براى همگان ضرورت دارد؛ از اين رو كسى مجاز نیست بر بازدارى و منع از پديد آمدن نطفۀ آدمى اقدام کند و حتى براى چنين كارى در شريعت مقدس اسلام، ديۀ مشخص وضع شده است تا چه رسد به نطفۀ پديد آمده كه در مراحل مختلف اقدام به سقط يا فراهم آوردن مقدمات آن، علاوه بر معصيت و گناه، سبب ضمان و ديه می‌باشد.[4]

ب- قوانین اسلامی: سقط كردن جنين به هر وسيله، اعم از خوردن يا تزريق دارو، حرام و از گناهان کبیره است؛ خواه نطفه از راه شرعی و قانونی تشکیل شده باشد يا از راه غیر شرعی زنا. در اين حكم تفاوتى ميان مراحل مختلف جنين نيست. بنابراين، ساقط كردن نطفه استقرار يافته در دیواره رحم نيز حرام می‏ باشد. مرد نمی ‏تواند همسرش را وادار به سقط جنين كند؛ چنان كه اطاعت زوجه از زوج در سقط جنين حرام است.

5. آیات و روایات با موضوع جنین و سقط آن
کنکاش در متون اسلامی بیان‌گر اهمیت جنین در گفتار شارع مقدس می‌باشد. آیات و احادیث متعددی با موضوع جنین و اهمیت حفظ و نگهداری از آن نقل شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف- آیات

مراحل شکل گیری جنین
اهمیت جنین چنان زیاد است که خداوند در دو سوره قرآن، از برخی مراحل شکل‌گیری و رشد آن سخن به میان آورده است:

1. وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً في‏ قَرارٍ مَكينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ؛[5] و ما انسان را از عصاره‌اى از گِل آفريديم؛ سپس او را نطفه‏ اى در قرارگاه مطمئن [رحم‏] قرار داديم؛ سپس نطفه را به صورت علقه [خون بسته‏] و علقه را به صورت مضغه [چيزى شبيه گوشت جويده شده‏]، و مضغه را به صورت استخوان هايى درآورديم؛ و بر استخوان‌ها گوشت پوشانديم؛ سپس آن را آفرينش تازه‏ اى داديم؛ پس بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است!

2. فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى‏؛[6] ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [چيزى شبيه گوشت جويده شده‏]، كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل؛ تا براى شما روشن سازيم (كه بر هر چيز قادريم)! و جنين‌هايى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم (مادران) قرار مى دهيم.

سوال از جنین سقط شده
در منطق قرآن، جنین باید همواره مورد حفظ و نگهداری قرار گیرد و هیچ کسی حق ندارد او را سقط کند. اگر جنین به ناحق سقط شود، از او سوال پرسیده می‌شود که به چه دلیل کشته شده؟

3. وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ؛[7] و زمانى كه از موؤدة (بچه‌اى را كه زنده در زير خاك دفن كنند) پرسيده شود كه: به چه جرم و جنايتى او كشته شده است؟

نهی از سقط جنین به دلیل ترس از مسائل اقتصادی
خداوند در قرآن کریم به عموم انسان‌ها چه مسلمان چه غیر مسلمان، توصیه کرده است که هیچ گاه به دلیل ترس از مسائل اقتصادی فرزندان خود را نکشند چه فرزندانی که در رحم مادر رشد می‌کنند و چه فرزندانی که تازه به دنیا آمده‌اند.

4. قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُمْ‏[8]؛ اى پيغمبر به مشرکان بگو: بيایيد تا من آنچه را كه خداوند شما بر شما حرام نموده است، براى شما بخوانم: آن كه هيچ‏ چيزى را شريك خدا قرار ندهيد! و به پدر و مادرتان احسان نمایيد! و اولاد خود را از ترس فقر و ضعف اندوخته و تهى شدن سرمايه نكشيد! زيرا كه ما هستيم كه شما و آنان را روزى می‏ دهيم.

5. قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ؛[9] بی شک خسارت كردند و زيان بردند كسانى كه از روى سفاهت و نادانى، اولادشان را كشته‌اند؛ و از روى افتراء و دروغ آن چه را كه خدا برايشان روزی نموده، بر خودشان حرام كرده‏ اند. قطعا ايشان گمراه شده ‏اند و اين ‏طور نيست كه از هدايت‌يافتگان باشند.

ب- روایات
روایات فراوانی از خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) نقل شده که ایشان به کثرت و زیادی تعداد مسلمانان مباهات و افتخار می‌کنند حتی اگر در حالت جنین از دنیا رفته باشند.

1. پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله): تَزَوَّجُوا فَإِنِّي مُكَاثِرٌ بِكُمُ الْأُمَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى إِنَّ السِّقْطَ لَيَظَلُّ مُحْبَنْطِئاً عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَيُقَالُ لَهُ ادْخُلْ يَقُولُ حَتَّى يَدْخُلَ أَبَوَايَ؛[10] ازدواج كنيد تا نسلتان زياد شود زيرا من به كثرت شما در روز قيامت بر ساير امت ها افتخار و مباهات می‌كنم حتى جنين سقط شده خشمگين بر در بهشت می‌ايستد؛ به او می‏ گويند برو در بهشت؛ می‏ گويد: تا پدر و مادرم پيش از من به بهشت نروند قدم در بهشت نخواهم گذاشت.»

در برخی احادیث، سقط جنین یک نوع قتل انسان به شمار آمده است.

2. امام باقر (علیه السلام) در مورد زنی که با خوردن دارو سبب سقط شدن جنین شده فرمودند او از دیه جنین خود، ارث نمی‌برد چون قاتل او محسوب می‌شود.[11]

نتیجه گیری

هر انسان چه برای خود و چه برای سایر جامعه پیرامون خویش، سرمایه محسوب می شود و حفظ و پاسداشت از این سرمایه ضروری است. سقط جنین از عوامل جدی برای نابودی سرمایه های انسانی می باشد که آمار ارتکاب به این جنایت به دلیل باورهای نادرست اجتماعی و فرهنگی و ترس از مسائل اقتصادی، هر روز بیشتر می شود. بی شک در تعالیم اسلامی چنین رفتاری مورد توصیه و اقدام نمی باشد.

پی نوشت
[1]. برگرفته از مقاله «سقط جنین از ایران باستان تا ایران امروز» نوشته دکتر الهام اختری.
[2]. معارف و احكام بانوان، ص: 320‌-319.
[3]. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‏4، ص: 488.
[4]. احکام پزشکان و بیماران، ص109-110.
[5]. مومنون/12-14.
[6]. حج/5.
[7]. تکویر/8-9.
[8]. انعام/151.
[9]. انعام/ 141.
[10]. بحار الأنوار، ج‏79، ص: 117.
[11]. الكافي، ج‏7، ص: 141.

سقط جنین یکی از چالش های تاریخی بشر بوده که گاه آن را مذموم دانسته و گاه آن را توصیه کرده است. امروزه آمار سقط جنین در دنیا و حتی ایران اسلامی بسیار بالا و چشمگیر می باشد و بیشترین عامل آن را می توان در ضعف ایمان و باورهای نادرست اجتماعی و اقتصادی جست و جو کرد. اسلام با تاکید بر حفظ جنین، او را دارای حق حیات دانسته و بر جانیان عامدانه یا جاهلانه در سقط جنین، دیه و مجازات مقرر فرموده است.

Plain text

  • تگ‌های HTML مجاز:
  • آدرس صفحات وب و آدرس‌های پست الکترونیکی بصورت خودکار به پیوند تبدیل می‌شوند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
14 + 4 =
*****