جشنواره ها؛ بایدها، نبایدها

بسم الله الرحمن الرحيم

جشنواره ها جزو مهمترين رويدادهاي فرهنگي هر کشورند. تاثيرات مستقيم و غيرمستقيم متن و حواشي اين جشنواره ها بر رفتار فرهنگي، اخلاقي، اقتصادي و حتي سياسي جامعه بر کسي پوشيده نيست و در سالهاي اخير با نفوذ پديده رسانه به دروني ترين لايه هاي زندگي فردي و اجتماعي مردم، نمود بيشتري هم يافته اند.
در ايران نيز جشنواره هاي ريز و درشت فراواني همه ساله و در اکثر ايام سال برگزار ميشوند به گونه اي که به سختي ميتوان مقطع زماني خالي در تقويم رسانه اي کشور يافت.
اما اين پديده هاي ساليانه پرطمطراق و پرهياهو، همواره با سوالات و چالشهاي بسياري نيز همراه بوده اند که در اين نوشته به واکاوي برخي از آنها خواهيم پرداخت.

1. برگزار کنندگان
ايده پردازان، سياست گزاران، دست اندرکاران و حاميان اين جشنواره ها چه کساني هستند؟ اهميت اين سوال از آن روست که ميدانيم خاستگاه افراد تاثير مستقيم در اهداف و انگيزه هاي برگزاري هر مراسمي دارد. در يک تقسيم بندي کلي، مي توان برگزار کنندگان را به دو دسته "سازمانهاي دولتي" و "بخش خصوصي" تقسيم کرد که هر کدام دغدغه هايي فارغ از ديگري دارند. البته در اين دسته بندي ممکن است به موارد نقضي هم برخورد کنيم؛ همچون برگزار کننده دولتي محترمي که براي حفظ فيگور دموکراسي و آزادي، نقاب "خصوصي" يا "مردمي" بر چهره ميزند. و يا بخش خصوصي عزيزي که براي نيل به مطامع مادي و معنوي ويژه، خرقه سازمان و نهادي خاص را به عاريت ميگيرد!

2. اهداف و انگيزه ها
دولتي ها بيشتر در پي انجام وظايف محوله، ارائه آمار و ارقام، مستندسازي، گزارش دهي و هزينه کردن بودجه اي هستند که سرفصل هاي آن در اواسط هر سال ابلاغ ميشود (و به همين دليل است که اکثر جشنواره ها در نيمه دوم سال برگزار ميشوند!). اين واقعيت که نظام غلط تخصيص بودجه، کارگزاران فرهنگي کشور را به جاي صرفه جويي و مصرف بهينه، به سمت هزينه هرچه بيشتر سوق ميدهد و استمرار بودجه هاي آتي را در گرو هرچه بيشتر مصرف کردن بودجه هاي ماضي ميگذارد البته ربطي به ما و موضوع مقاله مان ندارد اما فايده اش براي ما، دست کم فهم يک اصل لايتغير است: جشنواره ها هر سال تکرار مي شوند چرا که برگزار کنندگان دولتي همواره براي اينکار انگيزه هاي لازم و کافي را دارند؛ انگيزه هايي که درست در نيمه دوم سال فعال ميشوند!
اما در سوي ديگر اين ماجرا (بخش خصوصي) اتفاقات متفاوتي رخ ميدهد. فعالان بخش خصوصي قاعدتا نه شرح وظايف و آمار و بيلان دارند و نه قرار است به کسي پاسخگو باشند. پس انگيزه هاي ايشان بيشتر شخصي است تا سازماني و گاه فاصله برخي از اين انگيزه ها با يکديگر به اندازه فاصله مشرق و مغرب عالم است؛ از انگيزه هاي معنوي و ارزشي گرفته تا انگيزه هاي خصوصي و اهداف خصوصي تر!
تصور کنيد عده اي که هيچ شهرتي ناشي از تجربه، سابقه، اعتبار و استعداد هنري ندارند و با انگيزه هاي معنوي و الهي نيز بيگانه اند چه چيزي برايشان بهتر است از کسب مقام در يک جشنواره ولو سطحي؟ اين است که هوشنگ و پشنگ و مشنگ و قشنگ دور هم جمع ميشوند، هوشنگ برگزار ميکند، پشنگ شرکت ميکند، مشنگ داوري ميکند و قشنگ جايزه ميدهد! سال بعد همين پروسه با تغييري سيستماتيک در جايگاه اين افراد تکرار ميشود و قهرا پس از چند سال، همه اين افراد، رزومه پر و پيماني از برگزاري، حضور، داوري و کسب جايزه از چندين و چند جشنواره (محفل دوستانه) خواهند داشت و طاقچه هايي مزين به تقديرنامه و ديپلم افتخار و تنديس هاي ريز و درشت بلورين و زرين و سيمين و برنزين و کشکين و پشمين!

3. هزينه ها
اگر تاکنون درگير برگزاري مراسمي، بزرگداشتي، جشني، ختمي، شب چهلي چيزي بوده ايد پس قطعا به هزينه هاي پيدا و پنهان چنين اقداماتي هم واقفيد. جشنواره ها نيز _ بويژه آن هنگام که در سطح بين المللي برگزار ميشوند _ از همين قاعده تبعيت ميکنند با اين تفاوت که واحد شمارش پول در آنها، "ميليارد" است! البته دخل و خرج جشنواره ها تقريبا هيچگاه به اطلاع "ملت شهيدپرور" نميرسد ولي اگر شما هم براي يک بازه ي مثلا يک هفته اي، چند ده مهمان داخلي و خارجي را با هواپيما بياوريد و در بهترين هتلها با بهترين اطعمه و اشربه اسکان دهيد و در بهترين سالنها فيلم نشانشان دهيد و با جيبي پر از پول و جوايز باربط و بي ربط سوار همان هواپيما کنيد و برشان گردانيد و مراسم افتتاحيه و اختتاميه شاد(!) برگزار کنيد و در و ديوار شهرتان را به زيور تبليغات بياراييد، ميبايست تقريبا همان 5 يا 6 ميلياردي را که مثلا در جشنواره کودک و نوجوان اصفهان وصفش را شنيديم بپردازيد.
و کيست که نداند در همان استان اصفهان چند مدرسه، چند روستا، چند مسجد و محله و چند کودک و نوجوان، نيازمند درصد ناچيزي از اين مبلغ اند تا مرهمي شود بر زخمهاي فرهنگي شان؟ آيا نميشد با همين بودجه هنگفت، لااقل سالي چند فيلم کودکانه پرمحتوي و پرمخاطب ساخت تا جشنواره کودک از کسادي و رکود فعلي بدرآيد و عاجزانه درخواست حضور فيلمهايي غير مرتبط به دنياي کودکان (همچون: آفتاب، مهتاب، زمين) را ندهد؟ آيا نميشد براي اشتغال صدها نفري که دست اندرکار برگزاري اين محفل گرم هر ساله هستند، فکر بهتري کرد؟ آيا جز اين است که هزينه ميکنيم تا جشنواره (بخوانيد سفره) همچنان تا سالهاي آينده برقرار بماند و مظلوميت واژه "فرهنگ" مضاعف شود؟

4. جريان سازي/پذيريش
براي آنکه بفهميم هر جامعه اي ظرفيت پذيرش چه حجم و چه نوعي از جشنواره را دارد، کافي است نگاهي به سبد هزينه هاي خانوار بيندازيم و ببينيم چه ميزان از اين هزينه ها به کالاي فرهنگي و هنري اختصاص دارد. شاخصهايي همچون سرانه مطالعه، تيراژ کتب و نشريات، ميزان فروش فيلمها، آمار برگزاري و استقبال از کلاسها و نمايشگاههاي فرهنگي هنري و ... در اين زمينه حائز اهميت اند. با شناخت جايگاه فعلي جوامع در عرصه فرهنگي، ميتوان با کار کارشناسي و ترسيم افقهاي رو به رشد، به حرکت آرام فرهنگي مردم جهت داد و در ذائقه مخاطب تغيير و تحول ايجاد کرد.
در اين صورت است که جشنواره ها ميتوانند نقش حداکثري خويش را ايفا کنند. در واقع جشنواره ها بايد خروجي ِ يک جريان فکرشده، کارشناسي شده، هدف گذاري شده و پيموده شده فرهنگي پرورشي باشند نه ورودي ِ آن.
جشنواره ها بايد آرمانگرا باشند، افق هاي تازه در برابر مخاطب بگشايند و به گرايشات فکري و تمايلات قلبي او جهت دهند؛ پدرانه دستش بگرفته پابه پا ببرند و راهبري اش کنند. نه آنکه بر پايه يک نگاه پوپوليستي، بينندگان خود را همانجا که تاکنون بوده و خوش بوده اند نگاه داشته و بيشتر در خود غرقشان کنند.
جشنواره ها بايد دريچه اي بر آرمانهاي پيش رو باشند نه آينه اي کوژ و کدر از وضعيت موجود.
جشنواره ها باید ...