کتاب «الامامة و السیاسة» ابن قتیبة سند مظلومیت حضرت زهرا (علیها السلام) است.
اشاره
بر اساس مستندات معتبر تاریخی و حدیثی، حضرت زهرا (علیها السلام) در پایان عمر مبارکش، با ستم و آزار حکومت خودخوانده مواجه شده و از بانیان آن غضبناک گشت.
یکی از مهمترین و قدیمیترین کتابهایی که بر این مهم گواه میدهد، «الامامة و السیاسة» به قلم «ابن قُتَیبة دینِوَری» است.
اهمیت این سند تاریخی چنان بالاست که برخی با رویکرد شبههپراکنی تلاش کردند انتساب این کتاب به نویسنده را انکار کرده و نویسنده آن را فردی مجهول و حتی با گرایشهای شیعی عنوان کنند.
شهرت انتساب نگارنده به کتابش در میان اهل تسنن
جستار در میان سخنان عالمان اهل تسنن به وضوح از صحت انتساب قطعی و بی تردید کتاب الامامة و السیاسة به ابن قتیبة خبر میدهد.
ابوالحجاج البلوی[1] (متوفی 604 ق)، قاضی ابن شبّاط[2] (متوفی 681 ق)، تقی الدین الفاسی[3] (متوفی 832 ق)، ابن فهد المکی[4] (متوفی 885 ق)، عزالدین المکی[5] (متوفی 922 ق) از جمله عالمانی هستند که به انتساب کتاب الامامة و السیاسة به ابن قتیبة تصریح کردهاند.
از آنجایی که در کتاب الامامة و السیاسة از اختلافها و درگیریهای شدیدی که میان یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بی پرده سخن گفته شده، افرادی همچون ابن خلدون[6] (متوفی 808 ق)، ابن حجر هیتمی[7] (متوفی 974 ق) بدون نام بردن از نام کتاب، بر ابن قتیبة خرده گرفته و روش او را در نقل چنین گزارشهایی غلط انگاشتند.
قاضی ابوبکر ابن العربی (متوفی 543 ق) نیز پس از تصریح تالیف کتاب الامامة و السیاسة توسط ابن قتیبة، وی را به دلیل نقل بیواهمه گزارشهای صریح از اختلاف میان صحابه، جاهل معرفی کرده و در پایان گفته:«إن صحّ عنه جمیع ما فیه؛[8] اگر تمام آنچه را که ابن قتیبة نقل کرده، صحیح باشد» در واقع، ابن العربی به دلیل آنکه ابن قتیبة را از اهل تسنن میدانسته، نسبت به مطالب نقل شده در مورد برخی صحابه، تشکیک کرده و آنها را صحیح نمیداند نه آنکه در اصل انتساب کتاب تردید داشته باشد.[9]
محل اقامت ابن قتیبة
چون سفرهای ابن قتیبة از بغداد به دینور منحصر میشود اما به کار بردن تعابیری همچون:«حدثنا بعض مشايخ أهل المغرب؛[10] بعضی از بزرگان اهل مغرب برای ما گزارش کردند» در کتاب الامامة و السیاسة که نشان از حضور نویسنده در کشور مغرب دارد، سبب انکار انتساب این کتاب به ابن قتیبة شده است.
اما بیشک بهرهمندی از این واژگان به معنای حضور در آن منطقه نیست بلکه از ویژگیهای شخصیتی گزارشگر سخن میگوید.
هم عصر نبودن ابن قتیبة با راوی
برخی مدعی شدند ابن قتیبة متوفی 213 ق است و به دلیل فاصله زمانی طولانی، نمیتواند از «قاضی ابن ابی لیلی» متوفی 148 ق گزارش نقل کند و این سبب انکار انتساب کتاب الامامة و السیاسة به ابن قتیبة خواهد شد.
اما این ادعا نیز صحیح نیست؛ زیرا قاضی ابن ابی لیلی، ملقب به انصاری بوده و در کوفه منسب قضاوت داشته است.[11] در حالیکه در کتاب الامامة و السیاسة فقط یک روایت از ابن ابی لیلی وجود دارد[12] و نویسنده تصریح کرده او «ابن ابی لیلی التَجیبی» است که «تجیبی» قبیلهای در مصر میباشد.[13]
حتی ابن عساکر؛ تاریخنویس مشهور نیز گزارشی مشابه گزارش کتاب الامامة و السیاسة از ابن ابی لیلی تجیبی نقل میکند و او را قاضی معرفی نکرده است.[14]
گزارش از فتح اندلس
برخی مدعی شدند گزارشهایی با موضوع فتح اندلس در سال 92 ق در کتاب الامامة و السیاسة نقل شده[15] که گویا مولف در آن زمان حاضر و ناظر بوده و حال آنکه ولادت ابن قتیبة 120 سال پس از آن واقع شده است.
اما با دقت مشخص خواهد شد که گزارشگر این واقعه، شخصی به نام «جعفر بن اشتر» است که چند سطر قبل نام او ذکر شده که جریان محاصره مسلمانان در قلعه را نقل میکند. حتی ابن قتیبة از جعفر نیز به صورت مستقیم این گزارش را نقل نکرده بلکه این جریان را به صورت نقل مشهور میان مردم بیان کرده:«قال: و ذكروا أن جعفر بن الأشتر قال ... ؛ ابن قتیبة گفت: و برخی گفتند که جعفر بن اشتر چنین گفت... »
نتیجهگیری
دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) برای انکار واقعیات تاریخی و ظلمی که به حضرت زهرا (علیها السلام) وارد شد، تلاش کردند انتساب کتاب الامامة و السیاسة به ابن قتیبة را که یکی از قویترین سندها بر مظلومیت دختر پیامبر (صلی الله علیه وآله) است، انکار کنند اما، اشکالهایی که طرح کردند، سرابی بیش نبوده و عالمان اهل تسنن نیز این انتساب را پذیرفتهاند.
پی نوشت
[1]. البلوی، ألف باء الآداب، ج1، ص: 510.
[2]. ابن قتیبة، المعارف، ص: 80، مقدمه تحقیق از ثروت عکاشة.
[3]. الفاسی، شفاء الغرام، ج2، ص: 201.
[4]. ابن فهد، إتحاف الورى، ج2، ص: 118.
[5]. ابن فهد، غاية المرام، ج1، ص: 192-191.
[6]. ابن خلدون، تاريخ ابن خلدون، ج2، ص: 622.
[7]. هیتمی، تطهیر الجنان، ص: 151-152.
[8]. ابن العربی، العواصم من القواصم، ص: 261.
[9]. همانگونه که محققان گفتهاند، قاضی ابن العربی غیر از محیی الدین ابن عربی است. ر.ک: زبیدی، تاج العروس، ج2، ص: 224 ؛ حسنزاده، هزار و يك نكته، ص: 378.
[10]. ابن قتیبة، الإمامة و السياسة، ج2، ص: 100.
[11]. ابن حبان، المجروحین، ج2، ص: 251.
[12]. الإمامة و السياسة، ج2، ص: 91.
[13]. سیوطی، لب اللباب فی تحریر الانساب، ص: 51.
[14]. ابن عساکر، تاريخ مدينة دمشق، ج61، ص: 218.
[15]. الإمامة و السياسة، ج2، ص: 93.
ابن قتیبة دینوری در کتاب الامامة و السیاسة از حقائق وحشتناکی سخن گفته که نشان از ناراحتی و غضب حضرت زهرا (علیها السلام) از بانیان حکومت خودخوانده پس از شهادت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) دارد. همین نکته برای دشمنان حضرت زهرا (علیها السلام) قابل تحمل نبوده و خاری در چشم آنها شده و بر آن شدند تا انتساب این کتاب را به نویسنده اش انکار کرده و آن را از جعلیات تاریخی معرفی کنند. اما اشکالات متعدد در این زمینه بی اساس بوده و عالمان اهل تسنن به صراحت از صحت انتساب این کتاب به ابن قتیبة سخن گفته اند.