بدون شک مهمترین وظیفه امام معصوم حفظ اساس اسلام و شریعت است. حضرت امیر نیز به خاطر همین موضوع ناچار به سکوت و همراهی با خلفا در برخی موضوعات بودهاند. این مسئله به هیچ عنوان نشاندهنده تایید و رضایت امام از خلفا نمیباشد.
از جمله موضوعاتی که با دقت و تامل بیشتری باید به آن توجه کرد، کمکها و مساعدتهای امیرالمومنین به خلفا در طول ۲۵ سال حکمرانی آنهاست.
آیا میتوان این کمکها را به معنای تایید و رضایت حضرت علی(علیهالسلام) نسبت به حکومتهای وقت دانست؟
عدهای پاسخشان به این پرسش مثبت و درتلاشند رابطهی دوستی دو طرفه را بین امام علی(علیهالسلام) و حاکمان وقت جامعه اسلام نشان دهند.
اما حقیقت تاریخ، سخن دیگری میگوید، در ادامه به اختصار نشان خواهیم داد چرا کمکها و همراهیهای حضرت امیر(سلاماللهعلیه)، نشانهی تایید و پشتیبانی خلفا به شمار نمیرود.
حضرت امیر چند بار به یاری خلفا آمدند؟
برخی به گونهای از مشورتها و کمکهای امام علی(علیهالسلام) سخن میگویند گویی حضرت دست راست خلفا بوده و همواره به دنبال حمایت و پشتیبانی از آنها بودهاند. تعداد کم و محدود نظردهیها و مشورتها از سوی حضرت امیر(سلاماللهعلیه) نشان دهنده ارتباط اندک و دور بودن حضرت از مسائل حکومتی است.
در طول ۲۵ سال، امام علی(علیهالسلام) تنها ۱۰۷ بار مورد مشورت خلفا قرار گرفتهاند. بیشتر این مشورتها نیز در حوزه مسائل شرعی و قضایی بوده است.[۱]
این تعداد در طول ۲۵ سال با توجه به جایگاه و مقام حضرت امیر(سلاماللهعلیها) در میان صحابه به هیچ عنوان نشانهی تایید و رضایت نمیتواند باشد.
بدون شک از امام علی که عالمترین مسلمان بعد از پیامبر به استناد حدیث «أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها؛[۲] من[پیامبر] شهر علم هستم و علی در آن» میباشد توقع میرفت بیش از اینها در کار حکومت اسلامی دخالت کند.
همچنین دستگاه خلافت و جامعه اسلامی به یقین از پهلوان عرب و شجاعترین مسلمان که سابقهی طولانی در شکست مشرکان و کفار داشته، انتظار مشورتهای نظامی بیشتر داشته است.
اما امیرالمومنین به طور کامل از حکومت و مسائل آن کنارهگیری کرده بودند و تنها گاهی اوقات و به خاطر هدفی جز حمایت و پشتیبانی از سران وقت جامعه اسلامی، به آنها یاری میرساندند.
حفظ و گسترش اسلام و جلوگیری از بازگشت مردم به جاهلیت
مهمترین دغدغه و وظیفه امام حفظ شریعت پیامبر و گسترش آن بود. تصمیمات غلط و نابجای خلفا گاهی به از بین رفتن تلاشهای پیامبر و به خطر افتادن اصل اسلام و دین خداوند میانجامید، بخشی از مشورتهای حضرت برای جلوگیری از این خطر بوده است.
امام علی(علیهالسلام) بارها علت سکوت خود و همراهی حداقلی با حاکمان را حفظ اسلام بیان کردهاند. در نامهی خود به مردم مصر درباره این موضوع میفرمایند:
«من دست نگه داشتم (و گوشه گيرى را برگزيدم) تا اينکه ديدم گروهى از اسلام بازگشته و مرتد شدهاند و مردم را به نابود کردن دين محمد(صلىاللهعليهوآله) دعوت مى کنند. (اينجا بود که) ترسيدم اگر اسلام و اهلش را يارى نکنم شاهد شکافى در اسلام يا نابودى آن باشم که مصيبتش براى من از رها ساختن خلافت و حکومت بر شما بزرگتر باشد.»[۳]
بنابراین همانطور که خود حضرت بیان کردهاند مهمترین دلیل سکوتها و مشورتهای حضرت حمایت و یاری از اسلام بوده است نه حمایت و پشتیبانی از خلفاء.
دفاع از حق مظلوم و اجرای درست شریعت
همانطور که گفتیم بدون شک هیچکس بعد از پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) به اندازهی امام علی(علیهالسلام) آگاه به شریعت و احکام اسلامی نبود. یکی از وظایف امام در جامعه نیز بیان حق و اجرای درست احکام شرعی است. گاهی عملکرد غلط و نابجای خلفا سبب از بین رفتن حق مسلمانان و ضایع شدن شریعت میگردید، در این زمان بود که حضرت امیر(سلاماللهعلیه) به یاری مظلومان شتافته و شریعت صحیح را به دیگران آموزش میدادند.
در منابع اهل سنت آمده است که روزی خلیفه دوم قصد اجرای حد زنا بر یک زن دیوانه را داشت. وقتی امیرالمومنین از این موضوع آگاه میشوند به او میفرماید:
«مگر نمي داني از سه نفر تكليف بر داشته شده است : ديوانه تا زماني كه عاقل شود؛ انسان خوابيده تا بيدار شود و بچّه تا به سن بلوغ برسد.»
وقتی خلیفه به اشتباه خود پیمیبرد، از اجرای حد منصرف شده و زن را رها میکند.[۴]
بدون شک اگر امام در این ماجرا ورود نمیکردند، به ناحق بر انسانی حد جاری میشد. امام با اظهار علم خود هم حقیقت حکم شریعت را بیان کردند و هم یک انسان را از ظلم خلیفه وقت نجات دادند.
نتیجه
بنابر آنچه گذشت، روشن گردید مشورتها و همراهیهای مقطعی حضرت امیر(سلاماللهعلیه) با خلفا نه به معنای حمایت و تایید خلافت آنها بلکه به منظور جلوگیری از به خطر افتادن اصل و اساس اسلام بوده است.
همچنین در بسیاری از موارد دخالت حضرت در امر حکومت سبب حفظ حقوق انسانها و اجرای درست احکام شریعت در جامعه بوده است.
بنابراین معنا کردن کمکها و مشورتهای امام به خلفا به دوستی و محبت، به دور از حقیقت است.
پینوشت
[۱] علی و الخلفاء، ص۷۳ـ۹۷ و ص۹۹ـ۳۳۳ و ص۳۳۵ـ۳۴۵ و ۳۲۹ـ۳۵۸.
[۲] المستدرک علی الصحیحین؛ ج۳، ص۱۳۷.
[۳] نهجالبلاغه(صبحیصالح)، نامه۶۲.
[۴] سنن ابیداوود، ج۶، ص۴۵۲.
مشورتها و همراهی امام علی(علیهالسلام) به منظور حفظ اسلام و جلوگیری از شدت گرفتن اختلاف در جامعه اسلامی بوده است. همچنین از دیگر وظایف امام در جامعه اظهار حق و بیان درست احکام شریعت است که حضرت امیر در زمانهای گوناگون و با حفظ شرایط و مصلحت، علم خود را در این باره آشکار میکردند.