به گواهی عالمان و دانشوران، ترجمه فارسی آیت الله مکارم شیرازی در روشن نمودن مفهوم آیات قرآن نقش به سزایی برای جامعه مخاطبین دارد.
ترجمه یکی از مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین فنون نویسندگی است. مترجم برای ارائه ترجمه‌ای روان از آیات قرآن باید به محتوای متنی قرآن و زبان عربی تسلط کافی داشته باشد.
گروهی بر این باورند ترجمه‌هایی که در این سال‌های اخیر از سوی برخی بزرگان انجام گرفته دارای اشکالات فراوان و فاحشی است، به گونه‌ای که گاهی برای خواننده ابهام ایجاد می‌کند. ترجمه آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی (دامت برکاته) از جمله ترجمه‌هایی است که مورد نقد قرار گرفته است.
پاسخ به این اشکال را تحت چند عنوان مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم:
یک. شیوه‌های رایج در ترجمه قرآن
چند روش در ترجمه قرآن مرسوم است: یک روش، ترجمه کلمه به کلمه است که در اصطلاح، ترجمه «تحتُ الفظی» گفته می‌شود، بدین صورت که به جای واژه عربی، واژه معادل آن را قرار دهند (به جای اسم، اسم و به جای فعل، فعل و به جای ماضی، ماضی ... بگذارد).
این نوع ترجمه نه تنها زیبا نیست بلکه گاهی نارسا، غلط و دور از فصاحت و بلاغت و واقعیت است، و بسیار می‌شود که خواننده را از مفهوم حقیقی کلام خدا دور می‌سازد و یا سبب ابهام و گنگی عبارات می شود.
قسم دوم، ترجمة آزاد است، در این نوع از ترجمه، مترجم تقیدی به انتقال دقیق محتوای متنی و لفظی قرآن را همان طور که هست، ندارد بلکه به تناسب اهدافی که در ذهن دارد متن را کم و زیاد و یا شرحی بر آن می‌افزاید. هرچند مفهوم کلی آیات در مجموع ترجمه لحاظ شده اما نمی‌توان نام ترجمه را بر آن نهاد و بیشتر بیانگر افکار مترجم بوده و به «ترجمه و اقتباس» شباهت دارد.
ترجمه محتوا به محتوا، شیوه دیگری است که در ترجمه آیات قرآن بیشتر مرسوم بوده و از دقیق‌ترین ترجمه‌هاست. در این نوع ترجمه، مترجم ابتدا معانی الفاظ را استخراج و به زبان روز و دقیق آراسته و بیان می‌کند.[1]
باید اقرار نمود که بیان محتوای اصلی قرآن از عربی به فارسی حتی با کمک از شیوه سوم، هرچقدر هم دقیق و حساب شده باشد اما هرگز نمی‌توان عمق آیات قرآن را که کلام خداوند است انعکاس دهد.
دو. شیوه آیت‌الله مکارم شیرازی در ترجمه قرآن
روش استاد در ترجمه قرآن، روش سوم یعنی محتوا به محتوا و از نوع ترجمه به زبان روزمره‌ی توده مردم بوده است. به همین دلیل، در بسیاری از موارد الفاظ عربی که آمیخته به زبان فارسی شده، و جزئی از آن گردیده و کاملاً مأنوس بوده، به جای واژه‌های فارسی نامأنوس نشسته است.
آیت الله مکارم شیرازی در بیان علت استفاده از این روش می‌گوید: «هدف لسان قوم بوده و مقصود اصلی هماهنگی معانی است، نه ارائه یک متن ادیبانه.»[2]
ارائه این دلیل از سوی آیت‌الله مکارم شیرازی، به خوبی می تواند پاسخ‌گوی اشکالات افرادی باشد که ترجمه آیات قرآن را با عینک ادیبانه نگاه می‌کنند.
بیشترین اشکالاتی که ناقدان به ترجمه آیت الله مکارم شیرازی گرفته این است که چرا از ترجمه کلمه به کلمه استفاده ننموده است.
برای نمونه چرا در آیه: «لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل»[3] «بینکم» ترجمه نشده است (یعنی چرا ننوشته‌اند: اموال شما را در میان شما به باطل نخورید!» در حالی که در ترجمه آیت الله مکارم شیرازی آمده است: «اموال یکدیگر را به باطل نخورید.») در ترجمه آیت الله مکارم کلمه «یکدیگر» دقیقاً معنای «بینکم» را می رساند و بسیار جالب و زیباست در حالی که ترجمه تحت لفظی بسیار گنگ است و هیچ زیبایی به لحاظ فصاحت و بلاغت ندارد.
از نگاه استاد مکارم شیرازی برای جلوگیری از ترجمه غلط و ارائه ترجمه‌ای روشن و مأنوس نباید مقید بود که حال به صورت حال، صفت به صورت صفت و خبر به صورت خبر و ... ترجمه شود؛ زیرا هر زبانی ویژگی‌های خاص خود را دارد که اگر مترجم آگاه به آن، توجه نکند نه تنها عبارات نامأنوس می‌شود بلکه گاه خیانت به انتقال مطالب محسوب می گردد.[4]
از جمع بندی سخنان نتیجه می‌شود بیشترین اشکالات بر ترجمه استاد مکارم شیرازی با نگاه ادیبانه مطرح شده که جناب استاد، صرف نگاه ادیبانه در ترجمه قرآن را قبول ندارد و معتقد است قرآن باید روان و به زبان مردم و با روش محتوا به محتوا ترجمه شود.
بی شک هر ترجمه‌ای هرچند هم دقیق انجام گرفته باشد خالی از اشکال نخواهد بود؛ زیرا انعکاس بیان کلام خالق از سوی مخلوق کاری بسیار دشوار است، از این رو خود آیت الله مکارم شیرازی از محققان خواسته در صورت نقصان در این ترجمه به ایشان تذکر و وی را یاری نمایند.[5]
به گواهی عالمان و دانشوران، ترجمه فارسی آیت الله مکارم شیرازی دریچه‌ای تازه به روی فارسی زبانان گشوده است و در مفهوم ساختن متن آیات نقش بزرگی دارد.[6]
پی‌نوشت
1. جوابیه از نقد ترجمه قرآن کریم، آیت الله مکارم شیرازی، محمد ربانی، بینات 1375، ش، 10.
2. مجلّه تخصصی بینات (وابسته به دانشکده علوم قرآن و حدیث)، بهار 1373، ش 1، از صفحه 140 تا 142.
3. نساء، 29.
4. جوابیه از نقد ترجمه قرآن کریم، آیت الله مکارم شیرازی، محمد ربانی، بینات 1375، ش، 10.
5. پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی، https://b2n.ir/e97163.
6. همان، محمد ربانی.
برگرداندن آیات قرآن از عربی به زبان فارسی کاری پیچیده، مشکل و لازمه آن تخصص کافی به هر دو زبان است. در سال های اخیر ترجمه‌های مختلفی برای قرآن از سوی صاحب نظران حوزه علوم قرآنی صورت گرفته است که ترجمه آیت الله مکارم شیرازی نوعی از این ترجمه ها می باشد. از آن جایی که منتقدان بیشتر با عینک ادیبانه به این ترجمه‌ها نگاه نموده، این نوع ترجمه ها اشکالات فراوانی در پی داشته‌اند. در ترجمه آیت الله مکارم شیرازی چون از شیوه محتوا به محتوا و با زبان روز سخن به میان آمده به نظر می رسد از بهترین ترجمه‌ها در حوزه قرآنی باشد.