با توجه به این‌که غذای انسان بما هو انسان، علم است که حضرت امام صادق علیه السلام در ذیل آیه کریمه «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِه»[عبس ۲۴]؛ «پس آدمى به طعام خود بنگرد» فرمودند: منظور از این طعام «علم »است، یعنی انسان باید نگاه کند که علم خود را از چه کسی می‌گیرد.[۱] ؛ پس طعام «علم »است و علم همان روزی معنوی انسان است.
و البته باید هم منظور از طعام، علم تفسیر شود، چون موضوع آیه انسان است و متناسب با آن، طعام به علم و دانش تفسیر شده است.
که به تعبیر جناب مولوی:
«آدمی فربه شود از راه گوش/جانور فربه شود از حلق و نوش»
و در بیانی دیگر فرموده‌اند:
«جان نباشد جز خبر در آزمون /آنکه را افزون خبر جانش فزون»
و به تعبیر حضرت علامه حسن زاده آملی حفظه الله تعالی در دیوان خویش:
«غذای عام خام است و بود پوست/غذای خاص مغز است و چه نیکوست
در این معنی نگر در کاه و گندم /چه می‌باشد غذا ی گاو و مردم
طعامی خور که جانت زنده گردد/چو خورشید فلک تابنده گردد
دهان و گوش ما هر یک دهانست/که آن بهر تن و این بهر جانست
بداند آنکه در علم است راسخ /غذا با مغتذی باشد مناسخ»
چنانچه مرحوم ملاصدرا در تفسیر خود، غذای هر موجودی را از جنس آن موجود و مشابه آن معرفی می‌کند. پس همان‌طور که غذای ابدان طعام‌های مادی و مناسب بدن است، غذای عقول انسانی نیز مناسب آن و عبارت است از ادراک علوم عقلی. حیات عقول و تکمیل و ازدیاد آن به علم است، و در مقابل، موت و هلاکت آن به جهل است.[2]
و از آن‌طرف، انفاق نمودن در آیات متعدد الهی با عنوان «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»[3]؛ «و از آنچه روزیشان دادیم انفاق می‌کنند»به نحو مطلق آمده که نشان دهنده این است‌که انفاق نمودن، اختصاص به اموال ندارد، بلکه تمام مواهب مادى و معنوى من جمله علم را در بر مىگيرد.
چنانچه امام صادق علیه السلام در تفسير اين آيه «... وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»[بقره،3]؛ « و از آنچه روزیشان دادیم انفاق می‌کنند » فرمودند: يعنى از علمى كه به عالمان داديم به ديگران مىآموزند.[4]
و امام باقر علیه اسلام در بیانی فرمودند: «زَكَاةُ الْعِلْمِ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّهِ»[5].«زکات علم آن است که آن را به بندگان خدا بیاموزی»
حضرت علامه حسن زاده آملی حفظه الله تعالی بعد از اا سال که در خدمت مرحوم آیه الله الهی قمشه ای تلمذ کردند از قول استادشان می‌فرمایند: چون عشق و شوق و ذوق شما را در راه كسب علم مشاهده كردم روزى بدون اطلاع شما به مدرسه آمدم (در آنوقت در مدرسه مرحوم حاج ابو الفتح طهران حجره داشتم) از محصّلين آنجا درباره شما استفسار كردم همه متّفق القول گفتند:حسنزاده محصّل است، جز تحصيل كارى ندارد و جز كتاب يارى. با اين وجود چون به منزل مراجعت كردم به عنوان ليطمئنّ قلبى براى قبول درس شما با قرآن كريم استخاره كردم مصحف شريف را گشودم اوّلين جمله صدر صفحه مصحف اين بود: «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» كه دلم آرميد و شما را طلبيد.[6]
چنانچه مرحوم ملاصدرا رزق در آیه شریفۀ «وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقى»[طه، ۱۳۱]؛ «رزق پروردگارت بهتر و پايدارتر است» را رزق معنوی علمی معرفی می‌کند.[7]
در واقع انفاق علم و دانش، به‌عنوان یکی از نشانه‌های حقیقت ایمان در روایات، آمده است:
عن رسول الله صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: «یا عَلِی! ثَلاثٌ مِنْ حَقائِقِ الایمانِ؛ الاِنْفاقٌ مِنَ الاقْتارِ وَإنْصافُکَ النّاسَ وَبَذْلُ العِلْمِ لِلْمُتَعَلِّمِ »[8]
«ای علی! سه چیز از حقایق ایمان است؛ انفاق در حد توان، رعایت انصاف با مردم، بخشش علم به فراگیرنده علم»
و بنا بر همین اصل انفاق علم است که در قرآن کریم توصیه به نفر و کوچ کردن علما شده است تا مروج علوم و نشر احکام دین باشند: « وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُون»[توبه، 122]؛ « سزاوار نيست كه همه مؤمنان (به جهاد) رهسپار شوند، پس چرا از هر گروهى از ايشان دستهاى كوچ نمىكنند تا در دين فقيه شوند و هنگامى كه به سوى قوم خويش باز گشتند، آنان را بيم دهند تا شايد آنان (از گناه و طغيان) حذر كنند»
انفاق علم برای این‌که مثمر ثمر واقع شود به مثابه انفاق مال، شرایطی دارد: مانند قصد قربت کردن و دور از ریا بودن، منت نگذاشتن و یا رعایت اعتدال، و پرهیز از هر گونه افراط و تفریط که در مورد انفاق علم، باید علم را به اهلش تعلیم داد و در غیر این صورت دچار افراط و تفریط شده‌ایم، چنانچه از امام صادق علیهالسلام روایت شده که فرمود: «عیسی بن مریم علیه السلام به بنی اسرائیل چنین فرمود: ای بنیاسرائیل «لا تُحَدِّثُوا الجُهّالَ بِالحکمة فَتَظْلِموها ولا تَمْنَعُو أَهْلَها فَتَظْلِمُوهُم»[9] با نادانان و افرادی که بینش کافی ندارند حکیمانه سخن نگویید، زیرا اگر چنین کنید، به علم و حکمت ستم روا داشتهاید و از تعلیم علم و حکمت به افراد شایسته، دریغ نورزید زیرا اگر چنین کنید به آنان ستم کردهاید.»
و یا این‌که انفاق در اموال باید از مال حلال یاشد: «یا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ»[بقره 267]؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! از قسمتهای پاکیزه‌ی اموال خود که (از طریق تجارت) به دست آورده اید انفاق کنید.» و از انفاق نمودن مال دزدی و نامشروع خوداری کرد، در مورد انفاق علم هم باید، از نشر مطالب ضاله و گمراه کننده، پرهیز نمود.
بنابراین اگر در قرآن کریم آمده است: «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» این رزق و روزی را توسعه بدهیم که اگر حق‌تعالی روزی معنوی‌ا‌‌ی مانند علم را نصیب ما گرداند، ما هم باید به اهلش و تشنگان معارف، آن علوم را انفاق کنیم.
پی نوشت:
[۱]. مجمع البحرین،ج۶،۱۰۶
[۲]. صدرالمتالهین، تفسیر القرآن الکریم، خواجوى، محمد، ج۱، ص ۲۹۱، بیدار، چاپ دوم، قم، ۱۳۶۶ ش.
[3]. بقره3، انفال3، حج 35، قصص ۵۴، شوری 38
[4]. بحار الانوار،70/267
[5].کافی،ج1،ص101
[6]. نامه ها،برنامه ها،ص96
[7]. صدرالمتالهین، تفسیر القرآن الکریم، خواجوى، محمد، ج۱، ص ۲۹۱، بیدار، چاپ دوم، قم، ۱۳۶۶ ش.
[8]. من لا یحضره الفقیه،ج4،ص 360
[9]. کافی ج1 ،ص42