انفاق زيربناها و انگيزه‌هايی می‌تواند داشته باشد. بعضی‌ها حاتم صفت آفريده شده‌اند و بخشنده سرشت‌اند اين طبيعت و فطرت آنهاست. انسان‌هايی هستند که از اين سرشت و طينت و فطرت برخوردار نيستند، اما روحيه مهربان و قابل انعطافی دارند. عده ديگر در خلوت، سخاوتی و بخششی ندارند، اما آنجا که سخاوتمندانی بخشنده، نمايش می‌دهند، آنها هم بازيگر خوبی خواهند بود.
انفاق و بخششی که برای اين انگيزه‌ها و بر اثر اين عوامل به وجود میآيد، ارزشی ندارد و قربی نمی‌آورد و حتي تمام سخاوت‌های حاتم به چيزی خريده نمی‌شود. سخاوتی ارزش دارد که برای وظيفه و با اختيار و آگاهی و عشق به حق تحقق يافته باشد. سخاوتی که از روی غريزهها و هوس‌ها و يا حرف‌های مردم و يا جلوه‌گری باشد، ارزشی ندارد و خريداری ندارد. آنها که از سطح غريزهها بالاتر آمده و از ظلمات خلق و دنيا رهيده و به ولايت حق رسيده‌اند، آنچه به جای آورند و نياورند، خريدار دارد. بخل و بخشش آنان از روی وظيفه و به خاطر امر حق و دستور او است و اين است که هر دو ارزش دارد.
انسان عجيب آفريده‌ای است. در درون او غوغاست، چه بسا خودنمايی‌ها و يا منفعت‌جويی‌ها او را از سودهای زياد جدا کند، و چه بسا عشق شهرت و براي تعريف اين و آن، از همه هستی‌اش بگذرد.
آنها که مراقب نفس خويش بوده و آن را کنترل کرده‌اند، بازي‌های آن را خوب می‌شناسند و نمايش‌های آن را خوب می‌فهمند و اين است که فريب اعمال خود را نمی‌خورند و در محاسبه، به اعمال خود توجهی ندارند، بلکه در انگيزه اعمال دقت می‌کنند که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «حاسبوا أنفسکم»[1] و نفرمودند: حاسبوا أعمالکم. اين مهم نيست که در امروز چه کارهايی کرده‌ام، مهم آن است که اين کارها را براي چه انجام داده‌ام و از چه عاملی کمک گرفته‌ام.
کسی می‌تواند از غريزه حب به مال و دنيا و نفس آزاد شود که به عشق عظيم‌تری رسيده و به نيروی وسيع‌تر و عميق‌تری دست يافته باشد که:«الذين امنوا اشد حبا‌الله».[2] آنان علاقه به خودشان را وظيفه خود می‌دانند و رسيدگی به خودشان را به خاطر دستور حق می‌دانند. اينها به آسانی می‌توانند هنگامی که محتاج‌تر و يا کم ظرفيت‌تر از خود را مشاهده کردند، مال خود را که مال خداست، به او ببخشند و حتي چند شب گرسنه بمانند.[3] زيربنای ايثار اميرالمؤمنين علي علیه السلام و يا آنها که قرآن به ستايش و مدح‌شان اشاره دارد: «وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بهِمْ خَصَاصَةٌ»[4] همين آزادی و عشق به خداست.
آنها خود را مالک مالي نمی‌بينند که مال خداست و انسان‌هايی را می‌بينند که نسبت اينها با او يکی است. با اين ديد، هر که محتاج‌تر و يا کم ظرفيت‌تر است، مقدم‌تر است و با آن شناخت‌ها و با اين ديد و با اين عشق، انفاق و ايثار اسلامی مفهوم و مشخص می‌شود و با اين زير بناست که انفاق ارزش حقيقی خود را می‌يابد.
قرآن می‌فرمايد: «چه شده شما را که در راه خدا انفاق نمی‌کنيد؛ در حالی که ميراث آسمان‌ها و زمين از آن خداست؛ آنها که پيش از پيروزی فتح مکه انفاق کردند و جنگيدند، با آنان که بعد از پيروزی انفاق و جنگ کردند، برابر نيستند. آنها که قبل از پيروزی انفاق کردند و جنگيدند، درجه بزرگی دارند و همه را خدا وعده نيک می‌دهد و خدا به کارهای شما داناست».[5]
راستي بسيار فاصله است بين انفاقی که عارفی و آگاهی به آن رو می‌کند و انفاقی که من از روی عادت و تحريک‌ها به آن رو می‌آورم و چقدر فاصله است بين نوری که از آن انفاق بر می‌خيزد و تمام راه من را و هستی را روشن می‌کند، و سوسويی که از اين يکی بلند می‌شود و روشنايیاش به خودش هم نمی‌رسد.
انفاق کنندگان واقعی کسانی هستند که فقط براي خشنودی خدا و پرورش فضايل انسانی و تثبيت اين صفات در درون جان خود: «ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من أنفسهم»[6] و همچنين براي پايان دادن به اضطراب و ناراحتي‌هايی که بر اثر احساس مسئوليت در برابر محرومان در وجدان آنها پيدا می‌شود، اقدام به انفاق می‌کنند.
پی نوشت :
[1]:«حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَكْبَر.»[ وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج ۱۶، ص ۹۹ ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ۶۷، ص ۷۳.]
[2]:«وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ».[سوره بقره/آیه165]
[3]:ویُطعِمُون الطَّعَامَ عَلَی حُبّهِ مِسکیناً ویَتیماً واسیراً»[سوره انسان(دهر)/آیه 8]
[4]:[سورهحشر/ آیه9.]
[5]:«وَ مَا لَكمْ أَلا تُنفِقُوا فى سبِيلِ اللَّهِ وَ للَّهِ مِيرَث السمَوَتِ وَ الأَرْضِ لا يَستَوِى مِنكم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْح وَ قَتَلَ أُولَئك أَعْظمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَ قَتَلُوا وَ ُكلاً وَعَدَ اللَّهُ الحُْسنى وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ».[سوره حدید/آیه 10]
[6]:«وَ مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ».[سوره بقره/آیه 265