در قرآن به صورت شیوا و گویا داستان روزه بیان شده است.
اشاره
تعالیم دین اسلام از گستردگی بسیار زیادی برخوردار است و فهم آن نیازمند ذهن آماده و درکی صحیح از واقعیتها دارد. چه بسیار افراد با عقل سالم و البته روحیهای با انصاف که با اینکه مسلمان نشدند، اما فهم صحیحی از قوانین و تعالیم اسلام به دست آورده بودند. از سوی دیگر ملحدان و آتئیستها از روز نخست ظهور اسلام برای ریشهکن کردن این دین جاودان بسیار تلاش کردند و شبههپراکنی و قرائت نادرست از قرآن و سنت را در دستور کار خویش قرار دادند. با این حال، وعده خداوند بر نابودی تمام ابلیسیان محقق خواهد شد.
شیوه اسلام در قانونگذاری
قانونگذاری در منظومه فکری خرداندیشان - چنانکه تاریخ بشریت بر آن گواه داده و آیات قرآن[1] بر آن صحه میگذارد - به گونهای است که در وهله نخست، کلیات قوانین که در اصطلاح قانون اساسی نام دارد، یک جا تنظیم میشود و پس از آن، جزئینگریها و قیدهای لازم که در اصطلاح به آن تبصره گفته میشود، به آن ضمیمه میگردد.[2]
این نکته در مورد دین اسلام، آخرین و کاملترین حرکت و نهضت خیرخواهانه جهانی برای سعادت تمام بشریت، نیز قابل راستیآزمایی است. پس از ظهور اسلام در مکه، خداوند متعال تمام قوانین و مقررات شریعت را بر قلب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرو فرستاد، اما بیان قوانین به یکباره صورت نپذیرفت، بلکه به مرور زمان و تدریجاً برای مکلفان ابراز شد.[3] بنابراین بیان احکام به صورت تدریجی در دستور کار شریعت اسلامی قرار گرفت؛ زیرا مخاطبان تازه مسلمان، به تازگی از عقائد و افکار پوچ جاهلی رها شده بودند و چه بسا مواجهه با شیوه جدید زندگی سبب دینگریزی آنان میشد.
تاریخ وجوب روزه
با نزول آیات 183- 185 سوره بقره، روزه ماه رمضان در سال دوم هجرت در مدينه واجب شد.[4] البته پيش از وجوب روزه ماه رمضان، مردم برخى روزها را روزه میگرفتند.[5] حتی پيش از این قانون، پيامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و صحابه «ايام البيض» يعنى روزهاى سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه را روزه میگرفتند.[6] بعید نیست که با توجه به برخی قرائن تاریخی، بتوان تاریخ وجوب روزه را پیش از هجرت و در مکه دانست.[7]
تاریخنگاری قرآن از روزه
روزه به معنای بازداشتن خویشتن از انجام بعضی کارها میباشد و از امورى است كه اصل آن در اديان سالفه و حتى در جاهليت نيز وجود داشته است. در قرآن مجيد حداقل در دو جا به اين نکته اشاره شده است؛ یکبار به صورت کلی آن را به پیشینیان نسبت داده: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ؛[8] روزهداری برای شما واجب شده چنانکه بر پیشینیان واجب شده بود.» و در جای دیگر از مرسوم بودن این عبادت در میان بنیاسرائیل خبر داده است: «فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً؛[9] ای مریم اگر کسی را دیدی که از تو در مورد پسرت پرسش میکند، بگو که من برای رضایت خدا، روزه سکوت گرفتهام.» البته روزه سکوت در شریعت اسلام منسوخ شد.
شفافیت قرآن پیرامون روزه
با توجه به اصل تدریجی بودن قوانین اسلام، مفهوم سه آیه 183-185 سوره بقره مشخص خواهد شد؛ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛
اى كسانى كه ايمان آوردهايد روزه بر شما واجب شده همان طوركه بر اقوام پیش از شما واجب شده بود شايد با تقوا شويد * و اين روزهايى چند است. پس هر كس از شما مريض و يا مسافر باشد بايد ايامى ديگر به جاى آن بگيريد و اما كسانى كه به هيچ وجه نمیتوانند روزه بگيرند عوض روزه براى هر روز يك مسكين طعام دهند و اگر كسى عمل خيرى را داوطلبانه انجام دهد برايش بهتر است؛ و اينكه روزه بگيريد برايتان خير است اگر بناى عمل كردن داريد * و آن ايام كوتاه ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شده تا هدايت مردم و بياناتى از هدايت و جدا سازنده حق از باطل باشد پس هر كس اين ماه را درك كرد بايد روزهاش را بگيرد و هر كس مريض و يا مسافر باشد به جاى آن چند روزى از ماههاى ديگر بگيرد. خدا براى شما آسانى و سهولت را خواسته و دشوارى نخواسته و منظور اين است كه عده سى روزه ماه را تكميل كرده باشيد و خدا را در برابر اينكه هدايتتان كرد تكبير گفته و شايد شكرگزارى كرده باشيد.»
بر اساس دیدگاه مفسران، به چند دلیل، این سه آیه با هم نازل شدهاند، مانند آنکه عبارت «شَهْرُ رَمَضانَ» در آیه 185 برای توضیح عبارت «أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ» در آیه 183 میباشد. همچنین دو آیه 183 و 184 به منزله مقدمهچینی برای آیه 185 به شمار آمده است زیرا چون قرار است یک عمل خاص برای مسلمانان واجب شود كه گوینده، اطمينان ندارد شنونده به دلیل سختی و دشواری، از اطاعت آن سرپيچى نكند. بنابراین به تدریج و برای زدودن اضطراب از قلب مخاطبان، برخی از احکام روزه را بیان میدارد و در پایان تاکید میکند که در تشریع این حکم، تخفیف و سهولت رعایت شده است.[10]
رهیافت
دقت نظر هنگام مطالعه قوانین و تعالیم اسلامی، عنصری است که دست دشمنان اسلام از آن تهی است و نتوانستند دریافت صحیحی از مساله تشریع روزه در اسلام داشته باشند و به خطا گمان بردند اسلام عزیز در تعیین این واجب مهم، برنامه مشخصی نداشته، حال آنکه آیات قرآن کریم گویای احکام روزه میباشد.
پی نوشت
[1]. انعام/151-152 ؛ بقره/183.
[2]. امام خمینی، تهذيب الأصول، ج2، ص: 212 ؛ تهرانی، محجة العلماء، ج1، ص: 101 ؛ مکارم، انوار الأصول، ج3، ص: 458.
[3]. میلانی، تحقيق الأصول، ج4، ص: 429.
[4]. تاريخ الطبري، ج2، ص: 417 ؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج19، ص: 194.
[5]. تفسير القمي، ج1، ص: 65.
[6]. حلبی، السيرة الحلبية، ج2، ص: 187.
[7]. سبحانی، سيرت جاودانه ، ج1، ص: 574.
[8]. بقره/183.
[9]. مریم/26.
[10]. طباطبایی، الميزان، ج2، ص: 4-5.
ناقدان اسلام با بی توجهی به اصل تدریجی بودن بیان قوانین شریعت، به غلط گمان کردند آیات مرتبط با حکم روزه، دارای تناقض و ابهام می باشد. حال آنکه آیات 183-185 سوره بقره به شیوایی، بیانگر نکات مهم در مساله وجوب روزه شده و مراجعه به عالمان و مختصصان فهم قرآن، تمام شبهات را در این زمینه می زداید.