نقش و استفاده از رسانه در ایجاد سبک زندگی

یکی از دغدغه‌های والدین در زمان حاضر، با توجّه به هجمه‌های گوناگون فرهنگی که از سوی فرهنگ‌های مختلف نسبت به فرهنگ و سنت‌های الهی ما صورت می‌گیرد، سلامت معنوی و روانی فرزندانشان است و این‌که چگونه آنان را از انواع آسیب‌های دوران محفوظ دارند و براساس تعالیم نجات بخش اسلام، تربیت کنند تا درنهایت آنان را به زندگی اسلامی که همان سبک زندگی اسلامی است، نزدیک‌تر کنند. با توجه به این که رسانه یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در تغییر سبک زندگی است، لذا در این نوشتار در صدد هستیم که نقش رسانه را در ایجاد سبک زندگی بررسی کنیم و اینکه آیا می‌توان چنین انتظاری از رسانه داشت یا خیر، و این‌که چه آسیب‌هایی از ناحیه رسانه می‌تواند متوجّه نهاد خانواده شود؟ باوجود آسیب‌های رسانه‌ای، فرهنگ استفاده از رسانه به عهده کیست؟ آیا این مسؤولیت، به عهده خود رسانه است یا خانواده؟

مفهوم و مولفه‌های سبک زندگی
معنای ترکیب «سبک زندگی» در لغت؛ «روش خاصی از زندگی یک شخص یا یک گروه است.»[1] که همین تعریف می‌تواند تعریف اصطلاحی سبک زندگی نیز باشد.
مؤلفه‌های سبک زندگی می‌تواند شامل؛ سبک زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی حتّی پزشکی نیز باشد. لذا مفهوم سبک زندگی بسیار عام است که شامل همه این مواردی که گفته شد، می‌شود.

کارکرد رسانه و آسیب‌های مخفی آن در تغییر سبک زندگی
«در مورد رسانه‌های امروزه می‌توان گفت؛ که کارکرد بیشتر رسانه‌ها این است که به تدریج سبک زندگی انسان‌ها را تغییر دهند و لذا به دنبال ارائه سبکی از زندگی هستند که بتوانند آن را در جامعه خودشان نهادینه کنند.»[2]
امّا نکته‌ای که وجود دارد این است که ما نباید رسانه را به عنوان حلّال همه مشکلات قلمداد بکنیم؛ در حالی‌که فرهنگ کشور ما به گونه‌ای است که انتظار دارد هرموضوع اجتماعی، خانوادگی، فردی، فرهنگی و حتی اقتصادی را رسانه اصلاح کند. به عبارت دیگر؛ همه نگاه‌ها برای حل مسائل، یک طرف آن، به رسانه ختم می‌شود. امّا رسانه نمی‌تواند همه این مسائل را به راحتی حل کند.
چه بسا دلیل این نگاه‌ها و تصورات نسبت به رسانه این باشد که رسانه آمده است و جای بسیاری از مسائل مهم خانواده را گرفته است. به عنوان مثال؛ در بین خانواده‌ها متأسفانه مشاهده می‌کنیم که ارتباطات بین فردی و چهره به چهره کمتر دیده می‌شود. سبک و نوع و همچنین کمیت گفت‌وگوها تغییر پیدا کرده است.

علاوه بر آن وقتی خانواده‌ها را بررسی می‌کنیم، مشاهده می‌کنیم که خانواده‌های قابل توجّه‌ای هستند که برای تماشای تلویزیون، اینترنت، رایانه و... وقت می‌گذارند، ولی نسبت به گفت‌وگوی خانوادگی، ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر، تفریح به صورت خانوادگی، نه تنها وقت نمی‌گذارند، بلکه نسبت به آن اهمیّت چندانی هم نمی‌دهند.
لذا نتیجه این می‌شود که در درون خانواده‌ها ارتباط کلامی و ارتباط چشمی به شدّت پایین می‌آید، دیالوگی بین آن‌ها برقرار نمی‌شود، سلیقه‌ها صیقل نمی‌خورد، درحالی‌که این ارتباط‌ها و تضارب آراست که منجر به مهارت‌های زندگی برای اعضای خانواده می‌شود.

از طرفی، مهمانی رفتن و دیدوبازدیدها بسیار کاهش پیدا کرده است، درحالی‌که ازجمله مسائل مهم زندگی اسلامی است و تأکید بسیاری هم شده است؛
صله‌رحم و دیدوبازدید در قرآن و احاديث معتبر اسلامى از وظايف هر انسان مؤمنى دانسته شده است.
بنابر دستور خداوند، انسان نبايد از عشيره و قوم خود كه سال‌هاى طولانی با آنان زندگى كرده است، دورى كند؛ زيرا دورى از آن محيط، به پژمردگى روح و كم‌نشاطى يا بى‌نشاطى فرد و جامعه مى‌انجامد. پيامبراكرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم) می‌فرمايد: «اَلازّيارَةُ تُنبِتُ المَوَدَّة» ديدار، محبّت و دوستي را زياد می‌كند.[3]

فرهنگ استفاده از رسانه
هر تکنولوژی که از غرب یا جای دیگری وارد فرهنگی می‌شود، حتّی اگر محتوای مناسبی هم داشته باشد، به تبع آن، بخش‌هایی از فرهنگ خودش را نیز به همراه خواهد آورد. به عنوان مثال؛ همین تلویزیون، تا قبل از ورودش در فرهنگ کشورمان همه اعضای خانواده، دور بزرگتر خانواده جمع می‌شدند و به صورت دایره‌وار می‌نشستند و سبب می‌شد که این روابط دوستانه، مهرومحبت و غیره درخانواده حکم فرما باشد.

امّا در حال حاضر همه وسائل منزل، به گونه‌ای چیده‌مان می‌شوند که رو به تلویزیون باشند و کمتر روبه‌روی هم می‌نشینیم. از طرفی دیگر متأسفانه فرهنگی که ما و بسیاری از كشورهای دیگر پیداکردیم این است كه همه برنامه‌های تلویزیون را تا جایی كه به برفك برسد نگاه می‌كنیم!
امّا این بدین معنی نیست که ما نمی‌توانیم از این تکنولوژی استفاده بهینه کنیم یا اینکه آن‌ها دور بیندازیم، بلکه رسانه لازم است نسبت به درست استفاده کردن از آن، فرهنگ سازی کند و از آن طرف خانواده‌ها نیز باید به این فرهنگ اقدام کنند؛ یعنی با یک برنامه‌ریزی درست می‌توان هم پای برنامه‌های مناسب تلویزیون نشست و هم ارتباط‌کلامی، صله‌رحم، دیدوبازید، تفریح و غیره در بین اعضای خانواده وجود داشته باشد.

نتیجه
بنابراین شکی نیست که نقش رسانه در ایجاد سبک زندگی می‌تواند بسیار مؤثّر باشد. امّا نباید از رسانه انتظار داشت که در همه مؤلفه‌های سبک زندگی که شامل؛ فرد، خانواده، اجتماع و غیره می‌شود به صورت تام و کامل ورود پیدا کند و مشکلاتی که در هریک از این مؤلفه‌ها وجود دارد به وسیله همین رسانه حل شود؛ زیرا ورود در همه این عرصه‌ها، آن هم بصورت تام و کامل مستلزم آن است که دیگرنهاد‌ها و همچنین خود مردم، کارکرد مصرف گرایانه‌ای نسبت به تولیدات رسانه داشته باشند؛ به عبارت دیگر رسانه نقش تولید و دیگران نقش مصرفی را خواهند داشت و به گونه‌ای خواهد شد که دیگران حتی خود مردم نقش و مسؤولیتی در ایجاد سبک زندگی نخواهند داشت.
از طرف دیگر استفاده محض از رسانه بافرض وجود تولیدات عالی، آسیب‌های جدّی به نهاد خانواده می‌زند که از جمله آن؛ کم شدن ارتباط‌کلامی و غیرکلامی اعضای خانواده باهم، کم شدن دیدوبازدید یا همان صله رحم که همگی در نهایت منجر به کم شدن مهارت‌های زندگی اعضای خانواده می‌شوند.
از این‌رو با یک فرهنگ سازی درست از سوی رسانه‌ها در نحوه درست استفاده کردن از رسانه و به علاوه آن با یک برنامه‌ریزی درست از سوی خود خانواده‌ها، می‌توان نتیجه درستی از استفاده درست و به اندازه از برنامه‌های رسانه، ارتباط درست بااعضای خانواده، صله رحم، تفریح خانوادگی و غیره را گرفت.

پی‌نوشت‌ها
[1]. لغت نامه آکسفورد، 1990
[2]. خانواده پویا، ج10، ص11
[3]. سفینةالبحار و مدینةالحکم‌والآثار، شیخ عباس قمی، ج1، ص567