امام صادق(ع) فرمود: «هیچ سبزی سودمندتر و بهتر از خرفه در زمین نرویید و آن سبزی حضرت فاطمه(س) است»
پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع) از کدام گونه سبزی‌هایی در سفره‌شان استفاده می‌کردند؟
پاسخ:
تعریف سبزی: به هر گیاهی که زمین را سبز کند[1] و قابل خوردن باشد سبزی اطلاق می‌شود.[2] با توجه به این تعریف هر چیزی که از زمین بروید و قابل خوردن باشد می‌تواند تحت این عنوان قرار گیرد که البته درختان از زیرمجموعه سبزیجات به شمار نمی‌آیند و نیز رنگ سبز همواره دلالت بر انحصار نکرده، بلکه در برخی موارد، شامل خوردنی‌هایی از رنگ‌های دیگر نیز می‌شود.
اهمیت استفاده از سبزی
با توجه به نیاز انسان‌ها به این ماده غذایی و در دسترس بودن و تهیه‌ی آسان آن، مردم در بیشتر عمر خود از سبزیجات استفاده می‌کردند. قرآن می‌فرماید:
«وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّک یخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها...»؛[3]
وقتی شما (بنی‌‌اسرائیل) گفتید: «ای موسی، هرگز بر یک [نوع] از غذا صبر نمی‌کنیم، از خدا بخواه آنچه که از زمین می‌روید مانند سبزی، خیار، سیر، عدس و پیاز، برای ما برویاند... .
از گذشته ثابت شده است که سبزی‌ها تأثیر فراوانی در تقویت سیستم بدن انسان، هضم غذا، دفع سم‌های بدن، جلوگیری از بیماری، همچنین درمان بسیاری از بیماری‌ها دارند و این موضوع در دانش جدید نیز مورد پذیرش است.
در آموزه‌های دینی علاوه بر توصیه به استفاده از سبزیجات به صورت کلی و برخی سبزی‌ها به صورت ویژه، روایاتی وجود دارد که معصومان(ع) خود نیز از آنها استفاده می‌کردند. البته نمی‌توان گفت که تمام این روایات دارای سند معتبرند؛ اما در ادامه به برخی از آنها که در کتب قابل استناد وجود دارد،-بدون بررسی سندی- اشاره می‌کنیم:
امام صادق(ع) فرمود: «هر چیزی زینتی دارد و زینت سفره سبزیجات است».[4]
حنان گفت: با امام صادق(ع) بر سر سفرهای نشسته بودیم که حضرتشان مشغول خوردن سبزی شده؛ اما من از خوردن آن خودداری کردم! امام(ع) به من فرمود: «برای امام علی(ع) غذا و یا افطاری نیاوردند، مگر آن‌که در آن سبزی بود». حنان پرسید: چرا؟ امام(ع) فرمود: برای این‌که دل مؤمنان سبز است (یا نور سبزی دارد، یا این‌که آکنده از حکمت و معرفت است[5]) است و به چیزی که مانند خودش سبز است، میل دارد».[6]
احمد بن هارون گفت: نزد امام رضا(ع) رفتم و دیدم که برای آن‌حضرت(ع) سفرهای آماده کرده بودند؛ اما سبزی بر سر سفره نبود. ایشان دست نگه‌داشت، و به غلام فرمود: می‌دانی که من (در حالت عادی) تا سبزی نباشد، غذا نمی‌خورم! غلام سبزی را آورد و امام(ع) غذا را میل فرمود.[7]
سبزی‌های مصرف‌شده توسط معصومان(ع)
طبیعتا این‌گونه نیست که هر سبزی و هر خوراکی که توسط پیشوایان دینی مصرف شده باشد، گزارش آن نیز در روایات و منابع تاریخی موجود باشد؛ اما با این وجود در برخی گزارش‌ها به برخی سبزی‌های مورد مصرف آن‌حضرات اشاره شده و البته دلالتی بر انحصار نیز ندارد.
ریحان
در منابع از سبزی ریحان با نام‌های «باذروج»،[8] «حَوک»[9] و «ریحان کوهی»[10] تعبیر شده است.[11] این سبزی چندین خاصیت مهم دارد. امام صادق(ع) فرمود: این سبزی غذا را هضم، رگ‌ها را باز، دهان را خوشبو، اشتها را زیاد، خون را صاف می‌کند و موجب ایمنی از جذام است، و با ورود به بدن به درمان همه‌ی بیماری‌های(قابل علاج) می‌پردازد، و بهشتیان سفره خود را با آن آرایش میدهند».[12]
بر اساس روایات - صرف نظر از بررسی سندی آنها - معصومان(ع) از این سبزی استفاده می‌کردند:
امام علی(ع): «نزد رسول خدا(ص) از حوک که همان باذروج است، سخن به میان آمد. آن‌حضرت(ص) فرمود: سبزی من و پیامبران پیش از من است. من آن‌را دوست دارم و می‌خورم».[13]
امام کاظم(ع) بر سر سفرهای باذروج(ریحان) خواست و فرمود: من دوست دارم که غذا را با این سبزی شروع کنم؛ چون رگ‌ها را باز و اشتها را زیاد و بیماری سل را معالجه و درمان می‌کند، و اگر غذا را با آن آغاز کنم برای من مهم نیست که بعد از آن چه غذایی بخورم. امام(ع) بعد از اتمام غذا مجددا ریحان خواست.[14]
خرفه(رِجُلَه)
در زبان فارسی به دلیل ضخامت برگ آن به «پَرْپَهَن» نیز معروف است.[15] در این سبزی نود و نه برکت قرار دارد[16] و برای زیاد کردن عقل سودمند است.[17]
امام صادق(ع) فرمود: «هیچ سبزی سودمندتر و بهتر از خرفه در زمین نرویید و آن سبزی حضرت فاطمه(س) است».[18]
این سبزی مورد علاقه حضرت فاطمه(س) بود؛ از این‌رو به سبزی حضرت زهرا(س) معروف شد؛ اما بنی‌امیه نام آن‌را به سبزی احمق تغییر دادند و گفتند: در گذرگاه مردم و حیوانات می‌روید و پامال می‌شود![19]
کرفس
کرفس سبزی معروفی است که از سبزی‌های گرم به شمار می‌رود.[20] این سبزی برای تقویت حافظه، رقت قلب و از بین بردن جنون، جذام، برص،[21] باد و نفخ شکم و موجب پاک شدن قلوهها و کبد و مثانه مفید است. بذر کوبیده آن همراه با شکر و روغن اثر زیادی دارد؛ اما برای جنین و زن باردار ضرر دارد.[22]
رسول خدا(ص) فرمود: «کرفس سبزی انبیاء است و غذای خضر و الیاس کرفس و قارچ بود».[23]
و نیز به امام علی(ع) فرمود: «کرفس بخورید که کرفس، سبزی الیاس و یوشع(ع) است».[24]
ترب(تربچه)[25]
حنان بن سدیر گفت: با امام صادق(ع) بر سر سفره نشسته بودم. آن‌حضرت(ع) تربچهای به من داد و فرمود: «ای حنان! تربچه بخور که سه خاصیت دارد: برگش باد شکم را از بین می‌برد، مغز آن خروج ادرار را آسان و ریشهاش بلغم را ریشه‌کن می‌کند».[26]
برای رفع بوی بد آن رسول خدا(ص) فرمود: «اگر دوست دارید تربچه بخورید و بوی بد ندهد، نام مرا هنگام اولین لقمه ببرید(صلوات بفرستید)».[27]
سیر
سیر خاصیت‌های زیادی دارد؛ از این‌رو به مصرف آن سفارش و داروی هفتاد بیماری اعلام شده است.[28]
امام باقر(ع) فرمود: «ما سیر و پیاز و تره می‌خوریم».[29]
البته در بعضی از روایات از مصرف خام آن - شاید به دلیل ضررهای که برای برخی از افراد به وجود می‌آورد- نهی شده است:
رسول خدا(ص) فرمود: «خوردن سیر جز به صورت پخته صلاح نیست».[30]
گزارش‌های دیگری در مورد کراهت خوردن سیر هنگام ورود به مسجد وجود دارد که در برخی از آنها دلیلش آزار دیدن مردم عنوان شده است.[31] بر این اساس می‌توان گفت هر کجا مردم از بوی گیاهی آزار می‌بینند، نباید آن‌را خورد.[32]
پیاز
بر اساس گزارش‌ها، ائمه(ع) از پیاز استفاده می‌نمودند.[33]
تره
رسول خدا(ص) فرمود: «برترین سبزی‌ها تره است و برتری آن بر سبزی‌های دیگر مانند نان بر دیگر خوراکی‌‌ها است و در آن برکت وجود دارد و آن سبزی من و پیامبران قبل از من است و من آن‌را دوست دارم و از آن می‌خورم».[34]
امام علی(ع) فرمود: «رسول خدا(ص) را دیدم که گرسنگی از رخسارش نمایان بود. من برای یک زن مسیحی ده سطل آب کشیدم و (در مقابل آن) ده دانه خرما و یک دسته تره گرفتم و به آن‌حضرت(ص) دادم».[35]
بر اساس روایات امام باقر(ع)،[36] امام صادق(ع)،[37] امام کاظم(ع)،[38]امام رضا(ع)[39] از تره استفاده کردند.
کاسنی
کاسنی[40] به عنوان یکی از برترین سبزی‌ها اعلام شده[41] که منشأ بهشتی دارد[42] و برای زیبایی صورت،[43] تقویت معده، کبد و طحال[44] رفع قولنج[45] مفید است. همچنین پمادی که از ریشه‌ی آن تهیه می‌شود، درمان عقرب‌گزیدگی است. به مصرف آن به صورت خام سفارش شده است.[46]
زهری نقل می‌کند: هنگام شهادت امام سجاد(ع) برای آن‌حضرت(ع) مقداری نان و کاسنی آوردند.[47]
امام باقر(ع)[48] و امام صادق(ع)[49] نیز از کاسنی استفاده می‌کردند.
خیار
امام صادق(ع) فرمود: «پیامبر(ص) خیار را با نمک می‌خورد، و فرمود: خیار را از بن آن بخورید (نه از سر) که برکتش بیشتر است».[50]
کلم
نقل شده است که رسول خدا(ص) کلم[51] را دوست می‌داشت.[52]
اهل‌بیت(ع) به خوردن برخی از دیگر سبزی‌ها مانند کاهو،[53] چغندر،[54] شنبلیله[55] که در روایات از آن به الحبله تعبیر شده است[56] نیز سفارش نموده‌اند.
---------------------------------------
[1]. حمیری، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، محقق، عمری، حسین بن عبد الله، اریانی، مطهر بن علی، عبدالله، یوسف محمد، ج 1، ص 589، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، 1420ق؛ فیومی، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ص 58، قم، موسسه دار الهجرة، چاپ دوم، 1414ق.
[2]. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، مترجم، مهیار، رضا، ص 190، تهران، اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.
[3]. بقره، 61.
[4]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 176، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
[5]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 63، ص 200، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[6]. برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین، ج 2، ص 507، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
[7]. مکارم الاخلاق، ص 176.
[8]. ازدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، ج 1، ص 105، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، چاپ اول، 1387ش.
[9]. مکارم الاخلاق، ص 179.
[10]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ع)، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 22، ص 206، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.
[11]. مکارم الاخلاق، ص 179.
[12]. همان.
[13]. همان.
[14]. همان؛ «بادرنجبویه از نگاه روایات»، 95562.
[15]. واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق، مصحح، شیری، علی، ج 4، ص 400، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.
[16]. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات (سلوة الحزین)، ص 155، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، 1407ق.
[17]. مکارم الاخلاق، ص 180.
[18]. همان.
[19]. الدعوات، ص 155.
[20]. بحار الانوار، ج 59، ص 314.
[21]. همان، ج 63، ص 240
[22]. همان.
[23]. مکارم الاخلاق، ص 180.
[24]. همان.
[25]. در روایات از آن به «الفجل» تعبیر شده است.
[26]. مکارم الاخلاق، ص 182.
[27]. همان، ص 181 – 182.
[28]. همان، ص 182.
[29]. همان.
[30]. همان.
[31]. ر. ک: حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 5، ص 226 – 228، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
[32]. مکارم الاخلاق، ص 182؛ «خوردن سیر و پیاز در شب جمعه»، 111968.
[33]. مکارم الاخلاق، ص 182؛ «خواص پیاز از نگاه روایات»، 114292.
[34]. المحاسن، ج 2، ص 513.
[35]. همان، ص 511.
[36]. مکارم الاخلاق، ص 182.
[37]. المحاسن، ج 2، ص 513
[38]. همان، ص 512 – 513
[39]. همان، ص 513
[40]. در روایات از آن به «الْهِنْدَبَاء» تعبیر شده است.
[41]. المحاسن، ج 2، ص 509.
[42]. همان، ص 507.
[43]. همان، ص 509.
[44]. بحار الانوار، ج 63، ص 206.
[45]. المحاسن، ج 2، ص 509
[46]. بحار الانوار، ج 63، ص 206.
[47]. همان، ج 46، ص 232.
[48]. وسائل الشیعة، ج 25، ص 181؛ بحار الانوار، ج 63، ص 208.
[49]. بحار الانوار، ج 63، ص 208
[50]. مکارم الاخلاق، ص 185.
[51]. در روایات از آن به «الکرنب» تعبیر شده است.
[52]. المحاسن، ج 2، ص 519
[53]. مکارم الاخلاق، ص 183.
[54]. «خواص برگ چغندر»، 100381؛ ر. ک: بحار الانوار، ج 63، ص 216 - 218.
[55]. مکارم الاخلاق، ص 187؛ بحار الانوار، ج 59، ص 233.
[56]. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج 26، ص 528، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، چاپ اول، 1406ق.