قیام صاحب زنج، یکی از قیامهای عصر عباسیان است که با هدف دفاع از حقوق اجتماعی و اقتصادی بردگان شکل گرفت.
قیام زنگیان یکی از قیامهای خونینی است که در بستر تاریخ اسلام رخ داد. ماهیت این قیام، علیه ظلمی بوده که دستگاه سفاک عباسی نسبت به جامعه فرودستان و بردگان اعمال میداشتند. در ادامه، این قیام تحت سه عنوان: جستاری در قیام، ماهیت قیام و پیامدهای قیام، مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد:
یک. جستاری در قیام صاحب زنج
قیام صاحب زنج،[1] یکى از گستردهترین قیامهاى مردمى در قرن سوم هجری (255 ق) است که در جهان اسلام به وقوع پیوست و دامنه آن از بصره تا نواحى جنوبى ایران را در برگرفت.[2] رهبرى این قیام را فردی به نام «على بن محمد» به عهده گرفت و توانست با تبلیغات گسترده و وعدههایی مبنی بر زندگی بهتر، مردمان زیادی از جمله بردگان را با خود همراه کند.[3] این قیام، در دورانی رخ داد که حکومت عباسی به سبب بیکفایتی خلفای عباسی و نیز تسلط ترکان بر دستگاه خلافت، اقتدار خود را از دست داده و افول خود را تجربه مینمودند.
این مشکلات درون خلافتی سبب شد تا در گوشه و کنار جهان اسلام حکومتهاى مستقلى چون سامانیان، صفاریان، طولونیان، طاهریان و ... به وجود آیند و منجر به بر هم زدن وحدت سیاسی و تمرکز قدرت سیاسی دستگاه خلافت عباسی شود.[4] بی گمان، به وجود آمدن این اوضاع سیاسی میتوانست به مشکلات اقتصادی و اجتماعى جامعه اسلامی دامن زده و گروههای مستضعف و فرودست جامعه را که بیشترین خسارتها در این درگیریها گریبان آنها میشد، علیه دستگاه خلافت بشوراند. قیام زنگیان نتیجه طبیعی همین شرایط سیاسی بود که رقم خورد و تلفات و خسارت هاى سنگینى را متوجه حکومت عباسی ساخت، چنان که سیوطی تعداد کشته شدگان این قیام را یک و نیم میلیون و ابن جوزی دو و نیم میلیون نفر گزارش دادهاند.[5]
این قیام پس از پانزده سال حکومت زنگیان بر مناطق مختلف خلافت اسلامی و پس از چند سال جنگهای پی در پی با دستگاه خلافت عباسی بالاخره در سال 270 ق با کشته شدن صاحب زنج به وسیله موفق عباسی از میان برداشته شد.[6]
دو. ماهیت قیام صاحب زنج
شواهد نشان می دهد ماهیت قیام صاحب زنج ماهیتی اجتماعی - اقتصادی داشته است.[7] ظلم ستیزی، فشارهای شدید اقتصادی بر فرودستگان جامعه، اختلاف طبقاتی میان اشراف و بردگان و میل به آزادی بردگان را می توان از جمله عوامل این قیام شمرد. برخی منابع تاریخی ماهیت قیام را ماهیتی مذهبی و صاحب زنج را از علویان زیدی شمرده اند.[8] هرچند این قیام با هویتی علوی از سوی صاحب زنج در بین طرفداران خود معرفی می شد، اما مورخان با استناد به شواهد مختلفی، بر عدم سنخیت بین قیام صاحب زنج با علویان تصریح نمودهاند.[9]
قتل عام کودکان و زنان بی گناه، عدم پیروی عملی در رفتار و کردار از اهل بیت (علیهم السلام) و عدم تایید وی از سوی امام عسکری (علیه السلام)، به اسارت گرفتن زنان شیعه و فروختن آنان به عنوان کنیز، مشرک خواندن مرتکب گناه کبیره و ... از جمله شواهدی است که این قیام را از ماهیتی علوی خارج[10] و به ماهیتی خوارجی در اعتقاد و عمل تبدیل نموده است.[11]
سه. پیامدهای قیام صاحب زنج
هر قیامی می تواند پیامدها و دستاوردهای گرانبهایی را به جوامع مخابره و برای آیندگان به ارمغان آورد. این قیام مانند دیگر قیام ها پیامدهای مختلفی به دنبال داشته است. از مهمترین این پیامدها می توان به از میان رفتن سیستم اقتصادى برده دارى اشاره کرد.[12] نتیجه قیام صاحب زنج هر چند به شکست ختم شد اما سبب شد تا نظام سرمایه داری مثل گذشته، دیگر از زنگیان و بردگان بهره کشى نکنند؛ حقوق آنان را رعایت نموده و بهره بردارى از آنها را در مناطق عمومی و سخت و طاقت فرسا قطع و به بهره برداری خصوصی و خانگی تبدیل نمایند.
از جمع بندی سخنان نتیجه می شود ماهیت قیام زنگیان ماهیتی اجتماعی - اقتصادی بوده و با هدف مبارزه با شکاف طبقاتی و دفاع از حقوق بردگان شکل گرفت. این قیام، هیچ سنخیتی با دیگر قیامهای علویان که غالبا جنبه دینی داشته ندارد. مهم ترین پیامد قیام زنگیان، از میان رفتن سیستم اقتصادى برده دارى بوده است.
پینوشت:
1. زنج معرّب زنگ يا زنگى به معناى برده است، و از آنجايى كه اين قيام و شورش بر عليه دستگاه خلافت عباسى از سوی بردگان سیاه، و به رهبرى «على بن محمد» بود، از اين رو مورخين از آن با نام (صاحب الزنج) ياد مىكنند.
2. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 11، ص 32؛ گاى لسترینج، بلدان الخلافة الشرقیه، ص 66.
3. قمی، تاریخ قم، ترجمه انصاری، کتابخانه مرعشی نجفی، ص 631.
4. عبد الحی شعبان و کریمی، «قیام صاحب الزنج قیام بردگان یا شورش سیاه پوستى؟»، تاریخ در آیینه پژوهش 1384، ش 6.
5. سیوطى، تاریخ الخلفاء، ص 264؛ ابن جوزی، المنتظم، ج 12، ص 235.
6. ابن جوزی، همان.
7. جعفریان، از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، 1379ش، ص 59 - 60.
8. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 7، ص 205.
9. علیبیگی، «صاحب الزنج؛ چالشی دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسی»، ص 78.
10. مسعودی، مروج الذهب، 1409 ق، ج 4، ص 108؛ ابنشهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، 1379ق، ج 4، ص 429؛ مقدیش، نزهة الأنظار، ۱۹۸۸م، ج 1، ص 260؛ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج 63، ص 197.
11. مسعودی، مروج الذهب، 1409 ق، ج 4، ص 108.
12. بلیایف، «قیام زنگیان در روزگار خلفاى عباسى»، چاپ شده در: سه مقاله در باره بردگى، به کوشش اى. پ. پطروشفسکى و دیگران، ترجمه سیروس ایزدى، چ اول: تهران، امیرکبیر، ص 56.
قیام زنگیان، قیامی مسلحانه، علیه دستگاه خلافت عباسی بود که از سوی علی بن محمد مشهور به صاحب زنج و با هدف از بین بردن شکاف طبقاتی بین جامعه سرمایهداری و بردهداری شکل گرفت. ماهیت این قیام که 15 سال به طول انجامید، ماهیتی اجتماعی - اقتصادی در دفاع از جامعه بردگان بوده است.