در اندیشه اسلامی آنچه عامل محرک انسان برای رهایی از تعلقات دنیوی، سکون و گندیدگی درونی است، یاد مرگ است. توجه به موقتی بودن دردها و لذت‌ها چیزی است که روح انسان را آرامش می‌دهد و امید را در او زنده می‌کند تا برای حیات حقیقی و جاودانه‌اش تلاش کند.
در خصوص یادآوری مرگ حرف بسیار است. حتی فیلم‌های زیادی هم درباره این موضوع ساخته‌شده است که نشان می‌دهد بشر همواره این دغدغه را با خود داشته و این سؤال برایش مطرح بوده است. حال که اینجا نقطه پایان من در این دنیا است، پس مبدأ و نقطه آغاز من کجاست؟ و اگر من ازاینجا نیستم پس چگونه اینجا پایان بیابم؟ این سؤال که ریشه در فطرت انسانی دارد، آمیخته با گم‌گشتگی و سرگردانی او در این دنیاست و آنچه گهگاه می‌بیند باز این سؤال را به خاطرش می‌آورد. یکی از قوی‌ترین این یادآورها دیدن مرگ اطرافیان است و درد فراق عزیزان.
همین مسئله باعث شده که تقریباً تمامی مکاتب غیر الهی هم در میان آموزه‌ها و سبک‌هایی که برای زندگی ارائه می‌دهند در این خصوص نیز صحبت کنند. البته تکلیف آن‌ها که مشخص است، چون مکتبی که ریشه در وحی نداشته باشد به شاخه‌های زقوم آویخته است. ولی مکاتب الهی درون خود توجه ویژه‌ای به این مسئله دارند به‌گونه‌ای که در همه آن‌ها مناسک خاصی جهت کفن‌ودفن و از پس آن دیدار اهل قبور و دعا برای رفتگان بر سر مزار آن‌ها و همچنین گرامی داشت یاد و خاطره رفتگان وجود دارد.
البته ازاین‌دست مراسمات مذهبی در اسلام بسیار است، ولی به‌راستی چه چیزی باعث شده که خداوند متعال چنین مسئله‌ای را به‌گونه‌ای پررنگ در دین خود قرار دهد؟ قطعاً حکمت هرچه باشد، یاد مرگ و یادآوری روز جزا جزو آن‌هاست. خداوند در آیه 46 سوره ص یکی از ویژگی‌های برجسته پیامبران را یاد مرگ می‌داند و می‌فرماید: «إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ» (ما آن‌ها را با خلوص ویژه‌ای خالص کردیم و آن یادآوری سرای آخرت بود). این آیه نشانه اهمیت بسیار بالای یاد مرگ در سعادت و رفعت درجات اخروی انسان است.
در آموزه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه یاد مرگ و مرگ‌اندیشی بسیار برجسته است چراکه هیچ‌چیز چون آن، آدمی را از گردن‌فرازی و منیّت فرود نمی‌آورد و به تواضع و فروتنی در برابر پروردگار هستی نمی‌کشاند.
آن حضرت در ضمن خطبه‌ای به مردمان چنین سفارش فرموده است: «شما را به یاد کردن مرگ و کاستن بی‌خبری‌تان از آن سفارش می‌کنم. چگونه از چیزی غافلید که شمارا رها نمی‌کند و از شما غافل نیست؟ چگونه از کسی که مهلت نمی‌دهد (ملک‌الموت) مهلت می‌طلبید؟ برای پند دادن به شما مردگان بسنده‌اند که آنان را دیدید. بر دوش‌ها به گورهایشان بردند، نه اینکه خود سوار بوده باشند (خواسته باشند)؛ در گورهایشان فرود آوردند، نه اینکه خود فرود آمده باشند. گویی آنان آبادکننده دنیا نبودند، و گویی همیشه آخرت خانه‌هایشان بود، و پیوسته در آن غنودند (خفته‌اند). آنچه را وطنِ خود گرفته بودند، از آن رمیدند؛ و در آنجا که از آن می‌رمیدند، آرمیدند. بدانچه از آن جداشده‌اند، سرگرم گردیده بودند؛ و جایی را که بدان رفتند، تباه گردانیدند. نه از زشتی توان بازگشت دارند؛ و نه بر کارِ نیک، افزودن. به دنیا خو گرفتند و آنان را فریفته ساخت؛ و بدان اعتماد کردند و بر خاکشان انداخت. پس بر یکدیگر پیشی گیرید خدایتان بیامرزد! در خانه‌هایتان که شمارا آباد کردنِ آن فرموده‌اند، و بدان چه شمارا خواهان آن ساخته‌اند و بدان خوانده‌اند. و با شکیبایی بر طاعتِ خدا و دوری گزیدن از معصیتِ او، کامل ساختن نعمت‌هایش را بخواهید، که فردا به امروز نزدیک است، و چه شتابان گذرد ساعت‌ها در روز، و روزها در ماه، و ماه‌ها در سال، و سال‌ها در دورانِ زندگانیِ کوتاه» (نهج‌البلاغه، خطبۀ ۱۸۸)
هدف اصلی یاد مرگ همین خضوع و خشوع در برابر پروردگار متعال است تا نفس سرکش مهار شود و انسان با عمل به دستورات پروردگار متعال راه صلاح پیش گیرد. اگر انسان مرگ را فراروی خویش بیند و عقبه‌های آن را در نظر آورد، بی‌گمان به دنیای پست دل نخواهد سپرد و از تن دادن به فریبکاری‌های آن سرباز می‌زند. امیر مؤمنان (ع) با یادآوردن مرگ و تبعات آن، مردمان را به اصلاح خود می‌خواند و می‌فرماید: «اُذْکُرُوا انْقِطَاعَ اللَّذَّاتِ، وَ بَقَاءَ التَّبِعَاتِ.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۳۳) به یاد دارید که لذّت‌ها تمام‌شدنی است، و پایانِ ناگوارِ آن بر جای ماندنی.
از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که فرموده‌اند: «برترین زهد در دنیا یاد مرگ است و برترین عبادت یاد مرگ است و برترین اندیشه یاد مرگ است» (بحارالانوار، ج۶، ص ۱۳۷) و نیز فرمود: «زیرک‌ترین مردم کسی است که بیشتر به یاد مرگ باشد» (بحارالانوار، ج۶، ص ۱۳۵)، «هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، به اندک سرمایه دنیا راضی می‌شود» (بحارالانوار، ج۶، ص ۱۳۶) و «هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، خداوند او را دوست دارد.» (بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۶۵).
همه این سخنان نشانه اهمیت این موضوع است که باید در جامعه اسلامی یاد مرگ و سرای آخرت پررنگ باشد، ولی چگونگی آن‌هم موضوع بسیار مهمی است که إن شاء الله به آن خواهیم پرداخت.