یکی از اصولی که باعث تحکیم خانواده می‌شود تقدیر و تشکر از یکدیگر است. تشکر و قدردانی موجب دلگرمی و وابستگی زن و شوهر و فرزندان نسبت به هم می‌شود. با تشکر کردن از طرف مقابل سختی‌های زندگی فراموش شده و تحمل بار سختی‌ها آسان می‌گردد.
یکی دیگر از عوامل آرامش و ایجاد کننده صفا و صمیمیت و محبت در خانواده، تشکر و قدردانی اعضای خانواده در قبال خدمات و کارهای یکدیگر است. سپاس و تشکر سبب دلگرمی و آرامش و ایجاد محبت و همچنین ایجاد انگیزه برای کار بهتر و بیشتر می‌شود. از طرف مقابل، اگر از کار دیگری قدردانی نشود آن فرد در انجام کار، سست و بی‌انگیزه می‌شود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر این چنین توصیه می‌کند: ای مالک! نیکوکار و بدکارنزد تو یکسان و در یک منزلت نباشد، چرا که در این کار، بی‌رغبتی نیکوکاران در نیکوکاری و شوق بدکاران به بدی است.[1]
امام سجاد علیه السلام نیز به فرزندانش این چنین توصیه می‌کند: «يَا بُنَيَّ اُشْكُرِ اَللَّهَ فَمَنْ أَنْعَمَ عَلَيْكَ وَ أَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَكَرَكَ فَإِنَّهُ لاَ زَوَالَ لِلنِّعْمَةِ إِذَا شُكِرَتْ وَ لاَ بَقَاءَ لَهَا إِذَا كُفِرَتْ؛[2] اى فرزندم نسبت به كسى كه در حق تو احسان نموده شكر خداوند را بجاى آور و نسبت به كسى كه از تو تشكر می‌كند احسان كن كه اگر سپاس نعمت انجام شود ادامه يافته و از دست نمی‌رود و اگر كفران نعمت شد بقا و دوام نخواهد يافت. از این رو در این نوشتار تلاش داریم تا به برخی از آثار و برکات تشکر و سپاسگزاری در نهاد خانواده اشاره نماییم.
آثار تشکر و سپاسگزاری
قدردانی موجب استحکام خانواده و ایجاد محبت و آرامش بین اعضای خانواده و در برخی موارد، مانع از متلاشی شدن خانواده می‌شود. وقتی در مقابل کارهایی که همسر انسان انجام می‌دهد از او قدردانی شود این کار، باعث از بین رفتن خستگی ناشی از خدمت به اعضای خانواده می‌شود. اگر در خانواده‌ای اصل تشویق و قدردانی نهادینه شود این کار باعث تشویق و ترغیب همسر در تمام امور زندگی داخل یا خارج منزل شده و باعث خواهد شد شخص مورد نظر، خدمات بیشتر و ارزنده‌تری انجام دهد که مستقیماً در رفاه و آسایش اعضای خانواده، مؤثر است.
قدردانی علاوه بر آثار دنیوی آثار معنوی هم به دنبال دارد؛ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «بهترین زنان شما آن بانویی است که اگر به او چیزی دهند و یا خدمتی کنند سپاسگزاری نماید.»[3]
ضرورت تشکر زبانی
برخی مردها فکر می‌کنند همین که نیازهای مادی همسرشان را تأمین می‌کنند، دیگر نیازی به تشکر زبانی نیست. در حالی که این تفکر اشتباه است چون زن نیز همانند مرد نیاز به قدردانی زبانی دارد و نیز تأثیر گفتن و به زبان آوردن تشکر در روح همسر به اندازه ای است که هیچ چیز دیگری نمی‌تواند جایگزین آن شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: «اگر مردی به زنش بگوید من تو را دوست دارم اثر این سخن هرگز از دل زن بیرون نخواهد رفت.»[4]
قطعاً مرد خانواده برای اینکه دوست داشتن همسرش را به او بفهماند خیلی کارها انجام می‌دهد ولی طبق دستور پیامبر هیچ چیز نمی‌تواند جای ابراز علاقه زبانی را بگیرد. تشکر هم باید از خالق هستی‌بخش باشد و هم از مخلوقات خداوند؛ چرا که مخلوقات واسطه‌های فیض الهی هستند و یکی از گله‌های خداوند از بندگانش این تعبیر است: «قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ؛[5] تعداد کمی از بندگان شکر نعمت را به جا می‌آورند.» و البته سود این شکر هم به خود بندگان برمی‌گردد: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ»[6]
عجز از بیان شکر زبانی
البته نباید فراموش کرد که انسان به هیچ وجه نمی‌تواند شکر نعمت الهی را به جای آورد حتی شکر زبانی. امام سجاد علیه السلام در مناجات الشاکرین به این موضوع اشاره کرده است: « فَكَيْفَ لِي بِتَحْصِيلِ الشُّكْرِ وَ شُكْرِي إِيَّاكَ يَفْتَقِرُ إِلَى شُكْرٍ فَكُلَّمَا قُلْتُ لَكَ الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَيَّ لِذَلِكَ أَنْ أَقُولَ لَكَ الْحَمْد؛ [7] چگونه شكر تو توانم كرد وقتی شكرگزاری من از تو خود نیازمند شكرگزاری است؟ هر بار كه بگویم: تو را سپاس. به خاطرهمین سپاس گویی بر من واجب می آید كه[بار دیگر] بگویم: تو را سپاس.»
البته شکر نعمت فقط یک راه دارد وآن هم اظهار عجز و ناتوانی از شکر نعمت‌های الهی است. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد که حق شکر مرا ادا کن. موسی عرض کرد: پروردگارا چگونه حق شکر تو را ادا کنم در حالی که هر زمان شکر تو را به جا آورم، این موفقیت خود نعمت تازه‌ای است برای من؟ خداوند فرمود: ای موسی الان حق شکر مرا ادا کردی چون می‌دانی حق این توفیق از من است. [8]
تشکر از واسطه‌های فیض
تنها تشکر از خداوند به خاطر نعمت‌ها کافی نیست بلکه باید از واسطه‌های فیض نیز تشکر کنیم و کمترین حد تشکر در برخوردهاست که انسان برخوردی محبت‌آمیز و صمیمی داشته باشد و از هر گونه آزار و اذیتی به دور باشد و بالاترین تشکر هم این است که چندین برابر جبران کرد و خوبی آن‌ها را هم در عمل و هم با زبان جبران کنیم. افراد زیادی هستند که انسان باید نهایت تلاش برای جبران لطف آن‌ها بکند؛ افرادی از قبیل پدر و مادر، همسر، اساتید و... امام رضا علیه السلام در این باره فرموند: «فَمَن لَم يَشكُر والِدَيهِ لَم يَشكُرِ اللّه؛ [9] کسی که از پدر و مادرش قدردانی نکند شاکر خداوند هم نبوده است.»
پی‌نوشت
[1]. نهج البلاغه، نامه 53.
[2]. بحار الأنوار، ج۶۸، ص۴۹.
[3]. بحارالانوار، ج100، ص 239.
[4]. کافی، ج5، ص569.
[5]. سوره اعراف: آیه 10.
[6]. سوره ابراهیم: آیه 7.
[7]. بحار الأنوار، ج91 ، ص146.
[8]. کافی، ج3، ص 254.
[9]. عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج1، ص258.
اگر انسان محبت‌های طرف مقابل را در حق خود ببیند و همیشه کارهای او را در حق خود بازگوکند و قدردان آن زحمات باشد در واقع وارد فضای جدیدی از زندگی شده است که شیرینی آن را به وفور درک خواهد کرد؛ چرا که حس تقدیر یکی از اصول مهم حاکم بر روابط اجتماعی و خانواده است.