در آخرت، اعمال و رفتارهای ناپسند و گناه از انسانهای مؤمن جدا شده و همراه دوزخیان وارد جهنم میشود و از طرف دیگر اعمال ثواب و نیک از مشرکان و دشمنان اهل بیت علیهمالسلام جدا شده و همراه مؤمنان وارد بهشت میشود.
فهم برخی روایات اهل بیت علیهمالسلام نیازمند دقت و تأمل بیشتری است. امام باقرعلیهالسلام در روایتی طولانی نسبت به سرنوشت دشمنان و دوستان اهل بیت علیهمالسلام در روز قیامت مطلبی به مضمون زیر میفرمایند:
«خداوند در روز قیامت، گناهان انسان مؤمن را از ذات او جدا کرده و به دشمنان ما ملحق میکند و اعمال صالح دشمنان ما را از ذات آنان گرفته و به مؤمنان ملحق میکند.»[۱]
ظاهر این آیه با عدالت خداوند سازگار نیست؛ چرا که عدل اقتضاء دارد هر کس فقط به خاطر اعمال و رفتار خودش عذاب شود. عقل آدمی عدالت را در این میبیند که اعمال و رفتار هر انسانی همراه خودش باشد و بار خطا و اشتباه کسی بر دوش دیگری قرار نگیرد. از همین رو عدهای در فهم این احادیث دچار مشکل شدهاند. دشمنان دین و اهل بیت علیهمالسلام نیز با سوء استفاده از این احادیث سعی میکنند چهرهای نا معقول از اسلام، در صفحات مجازی به مردم معرفی کنند.
فهم این حدیث و مانند آن، بسیار مشکل و به تعبیر امام علیه السلام، این مسأله از علوم مخفی و مکنون در خزائن علم خداوند است.[۲] عالم شیعی، مرحوم شُبَّر یازده وجه برای معنای این حدیث بیان کرده است.[۳] ما در این مقاله تنها به یک وجه که به نظرمان مناسبتتر است اشاره میکنیم.
اعمال انسان تنها عامل سنجش افراد در قیامت
بر اساس آیات قرآن هر انسانی تنها مسئول اعمال و رفتار خودش است و کسی بار گناهان دیگری را به دوش نخواهد کشید. خداوند در قرآن میفرماید: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ؛[۴] هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد.» بنابراین در قیامت هر انسانی با اعمال خودش سنجیده میشود و هیچگاه عمل دیگری به پای شخص دیگری نوشته نمیشود.
بهشت مکان پاکیها و جهنم محل آلودگیها
بهشت مکانی است که در آن هیچگونه آلودگی وجود ندارد. به همین خاطر نیز بهشتیان قبل از ورود به بهشت از هر گونه آلودگی پاک شده و با نفسی طاهر و پاکیزه وارد بهشت میشوند؛ از همین رو نیز گفته میشود خداوند در برزخ و قبل از ورود به بهشت مؤمنان را به خاطر گناهانشان عذاب کرده تا پاک شده و شایستگی ورود به بهشت را پیدا کنند. برخلاف بهشت، در جهنم هیچگونه پاکیزگی و طهارتی وجود ندارد. جهنمیان کسانی هستند که وجودشان را سراسر آلودگی و پلیدی فراگرفته است.
نه تنها بهشتیان پاک و پاکیزه هستند بلکه خود بهشت نیز دارای ذاتی طاهر و پاکیزه است. به همین صورت ذات جهنم نیز مانند جهنمیان از آلودگی و پلیدی ساخته شده است.
امام جعفر صادق علیهالسلام میفرمایند: «خداوند تبارك و تعالى دو درياى آب آفريد، يكى از آن دو شيرين و ديگرى شور؛ پس از ايجاد آنها نظر به آب شيرين نمود و فرمود: «بركت و رحمت من در تو است و اهل طاعت و بهشتم را از تو مىآفرينم.» سپس به آب شور نظر كرده و فرمود: «و از تو اهل معصيت و ساكنين در دوزخ را ايجاد مىكنم.» سپس به هر دو امر فرمود تا با هم آميخته شوند. و به خاطر همين آميختن و امتزاج بود كه مؤمن از كافر و كافر از مؤمن متولّد مىگردد.»[۵]
بنابراین جنس دوزخ و اهالی آن از آبی آلوده و جنس بهشت و بهشتیان از آبی پاکیزه و گواراست؛ و اگرچه این دو آب با یکدیگر آمیخته شدهاند اما در قیامت دوباره از هم جدا شده و هر کدام به جایگاه اصلی خود برمیگردند.
بازگشت حسنات و سیئات به جایگاه اصلی خود
جنس و حقیقت کارهای نیک پاکیزگی و جنس کارهای بد، پلیدی است؛ از همین رو نیز هر کدام در قیامت باید به جایگاه و موطن اصلی خود بازگردند چنانکه خداوند میفرماید: «لِيَمِيزَ اللَّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلَىٰ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعًا فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ؛[۶] تا خدا ناپاكان را از پاكان جدا كند، و ناپاكان را روى يكديگر گذارد، پس همه را متراكم و انباشته سازد و يكجا در جهنم قرار دهد.»
در حقیقت، جهنم و هر آنچه در آن است از جنس پلیدی و زشتی است و تنها شامل انسانها نمیشود. قرآن نسبت به بتها و بتپرستان میفرماید: «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اَللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ؛[۷] به يقين شما و معبودانى كه به جاى خدا مى پرستيديد، هيزمِ دوزخيد.» اعمال ناپسند و گناهان انسان نیز ناپاک و آلوده هستند و نمیتوانند همراه انسانهای مؤمن وارد بهشت شوند؛ بنابراین از بهشتیان جدا شده و به دوزخیان در جهنم میپیوندند.[۸]
نتیجهگیری
به نظر میرسد که میتوان کلام امام باقر علیهالسلام را نیز در چهارچوب نکات گفته شده، معنا کرد. میتوان گفت حضرت در مقام بیان حقیقتی تکوینی در مورد عالم آخرت هستند و آن، توضیح این نکته است که در آخرت خبائث و طیبات به طور کامل از هم جدا شده و هر کدام در جایگاه اصلی خود یعنی بهشت و جهنم قرار میگیرند و این کلام، هیچ منافاتی با عدالت خداوند ندارد.
پینوشت
[۱] علل الشرائع، ج۲، ص۶۰۹.
[۲] همان، ص۶۰۶.
[۳] مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار، ج۱، ص۳۵.
[۴] سوره فاطر،آیه۱۸.
[۵] علل الشرائع، ج۱، ص۸۳.
[۶] سوره انفال، آیه۳۷.
[۷] سوره انبیاء، آیه۹۸.
[۸] برای توضیح بیشتر میتوانید به المیزان، ج۸، ص۱۰۵ مراجعه کنید.
روز قیامت روزی است که پاکیها از آلودگیها به طور کامل جدا شده و هر کدام در موطن و جایگاه اصلی خود قرار میگیرد. امام باقر علیه السلام در حدیثی به این موضوع اشاره کرده و از جدایی گناهان از انسان مؤمن و الحاق گناهان به جهنمیان خبر میدهند.