تكاثر از ریشه و مصدر باب تفاعل به معنای افزون شدن، فراوان شدن و به بسیاری مال و ثروت فخر كردن است. تكاثر اختصاصی به ثروت ندارد بلكه گاه بر زیادی فرزند و قوم خویش نیز تعلق میگیرد. یك سوره در قرآن به نام التكاثر به بیان این صفت زشت و برحذر داشتن مردم از آن اختصاص داده است.
تکاثر یعنی چه
تكاثر هم به معناي مكاثره و هم به معنای تفاخر كردن و رقابت كردن است۱ همچنین «تكاثر» به معناى مسابقه و رقابت (و چشم و هم چشمى) در افزايش ثروت و عزّت است.۲ قرآن با نكوهش ثروتاندوزی به مسلمانان دستور میدهد كه اموال خود را در راه خدا و بهرهگیری مردم به كار اندازند و از اندوختن و ذخیره كردن آنها بپرهیزند.
تكاثر از ریشه و مصدر باب تفاعل به معنای افزون شدن، فراوان شدن و به بسیاری مال و ثروت فخر كردن است. تكاثر اختصاصی به ثروت ندارد بلكه گاه بر زیادی فرزند و قوم خویش نیز تعلق میگیرد. یك سوره در قرآن به نام التكاثر به بیان این صفت زشت و برحذر داشتن مردم از آن اختصاص داده است.
چنان كه از ماده و هيئت تكاثر برميآيد معناي آن افزايش جويي بدون انديشه و متأثر از محيط و رقابت بين افراد است كه در اصطلاح از اين گونه انعكاس غيرعاقلانه به (محاكات بلا رويه) تعبير ميشود.۳
تکاثر در قرآن
واژه تکاثر دو بار در قرآن به کار رفته است. یک مورد در سوره حدید۴، که زیاده طلبی در مال و فرزند را از خصوصیات دنیا طلبی محسوب کرده و دیگری در سوره تکاثر، از افزون طلبی در اموال دنیا، پرهیز داده است.
«أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ۵؛ افزون طلبی و تفاخر شما را به خود مشغول داشته است».
تکاثر در روايات
با این که از امام صادق علیه السلام نقل شده که «نزدیک است، که فقر به کفر بینجامد»۶ آنقدر که از افزون طلبی و زیاده خواهی در اموال دنیا ترسانیده شده است از فقر و نداری نترساندهاند، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمايند: «از «فقر» براى شما ترسى ندارم، ليكن از «تكاثر» مىترسم».۷
همچنین در حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و آله درباره مفهوم تکاثر میخوانیم که فرمودند: «تكاثر، جمع آورى اموال از طرق نامشروع، و خوددارى از اداى حق آن و بستن آنها در خزينهها و صندوقها است».۸
ريشهها و انگيزهها
عوامل و انگيزههاى متعدّدى، زمينههاى پيدايش و رشد اين بيمارى را در وجود برخى آدميان، فراهم مىآورند و او را گرفتار پندارهاى غلط و خيالات ماليخوليايى مىكنند، از آن جمله میتوان به مواردی را در قرآن و روايات برشمرد:
آثار و مفاسد تکاثر
در کتب اخلاقی مفاسد بسیاری برای افزون طلبی و زیاده خواهی شمرده شده، در کتاب اخلاق اقتصادی۱۳ بدین موارد اشاره شده است:
راههای درمان این رذیله
از بین آیات و روایاتی که از معصومین نقل شده است، برای جلوگیری و درمان این صفت رذیله مواردی را ذکر فرموده اند که به دو راهکار اشاره میکنیم:
الف- هشدار
زراندوزى كارى ابلهانه و بدفرجام است كه با نظام طبيعت و فطرت پاك انسانى نمىسازد. قرآن مجيد جهت کنترل و اصلاح رفتار آدمی هشدار مىدهد كه ثروت و فرزند مايه آزمايش و فتنه است، نه وسیله ای جهت غفلت از خدا. سپس مىفرمايد: اى كسانى كه ايمان آوردهايد! اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند! و كسانى كه چنين كنند، زيانكارانند!۲۶
در همين راستا مولاى متقيان علیه السلام، نكته ظريفى را گوشزد كرده، مىفرمايد: ثروت تا از تو جدا نشود، سودت نمىرساند.۲۷
ب- تهيه ذخيره اخروى
با توجه به مقبوليت و محبوبيت كار و تلاش و كسب و درآمد حلال در اسلام از يكسو و ممنوعيت تكاثر ثروت از سوى ديگر، اين سؤال خودنمايى مىكند كه؛ با ثروت به دست آمده چه بايد كرد؟ با اندك تأمّلى در آيات و روايات اسلامى، پاسخ را چنين دريافت مىكنيم كه؛ پس از اداره آبرومندانه زندگى خود، فاميل، دوستان و آشنايان، بقيه را در راه شكوفايى فرهنگ اسلامى، سازندگى مملكت، فقرزدايى، كارهاى عام المنفعه و. .. سرمايهگذارى كنيد و خداوند، اصل سرمايه و دست كم هفتصد برابر سود آن را برايتان تضمين مىكند؛ كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مىكنند، همانند بذرى هستند كه هفت خوشه بروياند؛ كه در هر خوشه، يكصد دانه باشد؛ و خداوند آن را براى هر كس بخواهد(و شايستگى داشته باشد)، دو يا چند برابر مىكند؛ و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسيع، و (به همه چيز) داناست.۲۸
بنابراين در اسلام به جاى تكاثر و پسانداز بيهوده ثروت، انفاق و پيش فرستادن خيرات پيشنهاد شده كه كارى خردمندانه، خدا پسندانه، سودآور و با فرجام است و زندگى آن سرا را تأمين مىكند، چنانكه حضرت على علیه السلام فرمود: ثروت را به اندازه نيازت نگه دار و اضافى را براى روز بىنوايىات (قيامت) پيش فرست.۲۹