عقل و دین در تعارض نیستند و قرآن کریم و روایات برای عقل ارزش بالایی در نظر گرفته اند و عقل یکی از منابع اجتهادی مذهب شیعه است.
یکی از تلاش های سخیفی که برخی از منکران و مخالفان دین می کنند، القای تقابل بین دین و عقل است و اینگونه وانمود می کنند که ایمان به دین باعث می شود، عقل و انسانیت زائل شده و فرد متدین همه معیارهای منطقی کسانی که با او هم عقیده نیستند را اشتباه بداند.
بیش از یکصد آیه از قرآن کریم سخن از عقل و تعقل و تفکر می زند[1] و ارزش انسان را به تعقل می داند. قرآن کریم در مورد کسانی که تعقل نمی کنند می فرماید:
«وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ؛[2] و پلیدی را برای کسانی قرار می دهد که تعقل نمی کنند.» بر این اساس لطف و رحمت الهی به کسانی می رسد که اهل تعقل باشند و کسانی که تعقل نمی کنند، چیزی جز پلیدی و گمراهی نصیب آن ها نمی شود.
چگونه می توان ادعا کرد، دین مغایر با عقل است؛ در حالی که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمود:
«اِنَّما يُدْرَكُ الْخَيْرُ كُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛[3] همه خوبى ها با عقل شناخته مى شوند و كسى كه عقل ندارد، دين ندارد.
ادیان الهی و اسلام نه تنها مخالفتی با عقل ندارند؛ بلکه بیشترین ارزش را به عقل دادهاند و یکی از منابع اجتهادی شیعه در کنار قرآن و روایات اهل بیت، عقل است؛ ولی باید توجه داشت که منظور از عقل چیست و حد و حدود عقل چه مقدار است؟ از کجا باید بفهمیم که عقل ما درست تشخیص می دهد؟
بدون میزان ومعیار نمی توان برداشت های عقل را منطقی دانست، به خصوص اینکه افراد درک عقلی متفاوت و حتی متناقضی با یکدیگر دارند و هر کدام هم ادعا می کند عقل من چنین می گوید.
اینجاست که امام على عليه السلام فرمود:
«اِتَّهِمُوا عُقولَكُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِها يَكونُ الْخَطاءُ؛[4] عقل خويش را زير سؤال ببريد؛ زيرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه مى گيرد.»
اگر قرار باشد هر کس طبق عقل خویش رفتار کرده و حکم کند، قطعا آسیب خواهیم دید، عقل ظرفیتی دارد و قطعا حد و اندازه ای دارد و نمی تواند به تنهایی راه نشانمان دهد؛ امام حسين عليه السلام فرمود: «لا يَكْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛[5]عقل، جز با پيروى از حق، كامل نمى شود.»
جمع بندی
ادیان الهی و به ویژه اسلام بیشترین ارزش را به عقل داده اند و عقل در روایات جایگاه رفیعی دارد؛ ولی عقل وقتی ارزش پیدا می کند که در مسیر کمال باشد و زمانی در راه کمال می رود که پیرو حق باشد.
پی نوشت:
[1] https://hawzah.net/fa/Article/View/102629
[2] یونس، آیه100.
[3] تحف العقول، ص54.
[4] غرر الحکم، ح2570.
[5] اعلام الدین، ص298.
مخالفان دین تلاش می کنند تا عقل را برتر و در تضاد با دین معرفی کنند و اینگونه وانمود می کنند که دین باعث می شود، رفتارهای معقول و منطقی دیگران را اشتباه بدانی، در حالی که عقل در نظر دین اسلام، دارای جایگاه ویژه ای بوده و بسیار با اهمیت می باشد؛ اما همین عقل بدون معیار الهی و بدون پیروی از حق چگونه می تواند، نجات بخش باشد؟