علم رجال، درایه و حدیث از بهترین علوم برای تشخیص حجیت روایات هستند.
برخی مستشرقان معتقدند که همه روایات و احادیث ساختگی هستند. آنها در بیان علت ساختگی و عدم حجیت روایات، به صدور آنها در دوران امویان و عباسیان اشاره نمودند. از علم درایه و علم حدیث که معیار سنجش و تعیین قوت و ضعف روایات است، نیز به علمی غیر منطقی و غیر قابل اعتماد یاد کرده‌اند.
پاسخ به این شبهه را تحت چند عنوان و یک نتیجه مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم:
حجیت روایات در نگاه مستشرقان
از آن‌جایی که حديث در كنار قرآن، مهم ترين منبع شناخت اسلام و راهی برای دستیابی به، تفسير، تاريخ، عقايد، فقه، اخلاق و احكام بوده است؛[1] از این رو مستشرقان برای شناخت اسلام، وارد مطالعات حوزه حدیث شناسی شده و دو دیدگاه درباره حجیت حدیث و منابع حدیث شناسی ارائه داده‌اند.
برخی از مستشرقان اعتبار تاريخی حديث را تا حدود زیادی پذيرفته‌اند؛ برخی مانند گلدزیهر، خاورشناس مجاری و بنیان‌گذار اسلام‌شناسی انتقادی، بر نفی حجیت همه روایات اسلامی و غیر علمی و غیر منطقی بودن آنها اذعان نموده است.
این دیدگاه شکاکانه اگر چه بعدها طرفدارانی پیدا کرد اما امروزه تا حدود زیادی نفی و دیدگاه معتدل‌تری برگزیده شده است؛ چنان‌که نیومن و پروفسور «هارالد موتسكی» حديث‌پژوه معاصر غربی با رویکرد اعتدالی به سنجش روایات پرداخته‌اند.[2]
بنابراین سخن گلدزیهر -که خود برای بدبینی به پیامبر و اسلام غالبا به روایات ضعیف استناد می کند - قابل قبول نیست و سنجش روایات از جهت صحت و ضعف از مجرای خودش مورد بررسی قرار می گیرد و ترازوی سنجش آن ها در علم حدیث و رجال شناسی صورت می‌پذیرد.
علم رجال و حدیث ترازوی سنجش روایات
گلدزیهر معیار سنجش حدیث را که در علم درایه و حدیث مطرح می‌شود، غیر علمی و غیر منطقی می‌داند و معتقد است این علوم نمی تواند حجیت احادیث را تشخیص دهد.
بدون تردید هر انسان عاقلی خود به خوبی می داند، سنجش گزارش‌ها و روایات و احادیث باید بر پایه معیار و شاخصی صورت پذیرد و علم درایه، حدیث و رجال شناسی تنها علومی هستند که عهده دار این امر مهم می‌باشند.
بنابراین نه تنها این علوم، رویکرد علمی و منطقی دارند؛ بلکه راه سنجش احادیث تنها از مجرای این علوم امکان پذیر است؛ زیرا در علم درایه(رجال) از سند حدیث و متن آن و نیز کیفیت حمل حدیث و آدابِ نقل آن بحث می‌شود؛[3] و به محقق و مجتهد راه شناخت حدیث متواتر، مستفيض، صحيح، ضعيف، موثق، حسن، مرسله، مقطوعه، مضمره بودن را یاد می‌دهد.[4]
حال آیا می توان چنین علمی را که به دنبال، روشن نمودن وضعیت سندی و محتوای روایت است، از آن به علمی بی فایده و غیر منطقی یاد نمود؟ آیا علمی که به محقق راهکار اثبات یا نفی حدیث و پالایش روایات ضعیف از صحیح را آموزش می‌دهد؛ می توان نامی غیر از علم منطقی بر آن گذاشت؟
اگر چنین است که شما می‌گویید: پس اسناد روایی و تاریخی که شما مستشرقان علیه رسول خدا و اسلام استناد می‌کنید بر چه معیاری گزینش می‌شود؟ آیا سلیقه‌ای انتخاب نموده یا برای انتخاب آن ترازوی تشخیص دارید؟
اگر بگویید: بدون معیار و بر پایه برداشت‌های سلیقه‌ای است که قابل قبول و غیر منطقی است و اگر با معیار و سنجش انتخاب می‌کنید، پس چرا معیار خود را علمی و منطقی شمرده اما معیار شیعه را غیر منطقی می‌شمارید؟ این در حالی است که همین معیار سنجش شما پر از اشکالاتی است که مجال بیان و نقد آن در این مقال وجود ندارد.
بنابراین، اصل مطلب که حدیث، حجت شرعی است و در بیشترموارد احکام، تنها وسیله شناختن وظیفه، و تعیین تکلیف می‌باشد؛ قابل تردید نیست، و دلایل عقلی و قرآنی بسیار بر آن وجود دارد.[5] اما اینکه میزان و معیار تشخیص حجیت روایت چیست، بین بزرگان اختلاف است. همه بزرگان معیار حجیت حدیث را وثوق و اطمینان به صدور روایت از معصوم و اطمینان به راویان حدیث می دانند.
رهیافت
روایاتی که در منابع روایی و تاریخی وجود دارد ساختگی نیست. آن هایی را نیز که در بستر تاریخ با اغراض مختلفی ساخته شده، در علم حدیث و درایه به راحتی قابل تشخیص و پالایش هستند که به این نوع احادیث، روایات جعلی یا مجعولات گفته می شود.
مستشرقان درباره حجیت روایات دو دیدگاه دارند: گروهی روایات را ساختگی و عده ای قائل به تفصیل شده اند. علم درایه و حدیث از معتبرترین و منطقی ترین علوم تشخیص احادیث است.
پی‌نوشت
1. درآمدی بر آسیب شناسی فهم احادیث.
2. نگاه خاورشناسان به احاديث تاريخ اسلام
3. بهائی، الوجیزه فی علم الدرایه، کتابفروشی بصیرتی، 1390 ق، ص 4.
4. مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ج 1، ص 311.
5. الاصول العامة للفقه المقارن، ص 121.
ساختگی بودن روایات پیامبر و اهل بیت‌علیهم‌السلام، دروغی است که از سوی برخی مستشرقان اسلام ستیز مطرح می‌شود. بدون تردید، پاره‌ای از روایات از سوی برخی انسان‌ها سود‌جو و وابسته به دولت‌های اموی و عباسی جعل شده است اما نمی‌توان آن را به همه روایات سرایت داد. امروزه علم درایه و حدیث در کنار علم رجال، ترازویی برای پالایش و میزان سنجی حجیت روایات محسوب می‌شود.