کلمه «مولی» در جریان غدیر خم، به یقین به معنای «ولی امر مسلمانان» است و بر این معنا علاوه بر لغت، قرینههای زیادی وجود دارد.
کلمه «مولی» از «ولی» به معنای منضم شدن دو چیز یا بیشتر، به گونهای که بین آن دو، چیزی که از جنس آن ها نباشد. این معنا با یک تسامحی در قرب و نزدیکی، به کار رفته است، چه نزدیکی از جهت مکانی، دینی باشد و یا به لحاظ دوستی.[1]
از این روی بسیاری از اهل لغت، حتی از علمای اهل تسنن، کلمه مولی را به «اولی و برتر» معنا کردهاند.[2] بنابراین معانی دوست، سرپرستی، و اولی به تصرف، از مصادیق قُرب است[3] که به طور معمول از سیاق جمله فهمیده میشود.
کلمه مولی در جریان غدیر خم
یکی از ادله محکم شیعه بر ولایت و خلافت بلافصل امیرالمومنین علی علیه السلام، جریان غدیر خم است که در آن جا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، از کلمه «مولی» بهره گرفته است.[4] این کلمه در سیاق جمله پیامبر، به یقین معنای «اولی به تصرف، سرپرستی و ولایت امر» را دارد؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خم چنین فرمودند:
«أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّي أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟، وَهُوَ قَائِمٌ، ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ، فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ؛[5] آیا نمیدانید که من بر مؤمنان از جانشان سزاوارترم و در حالیکه ایستاده بود دست علی را گرفت پس گفت: هر که را من مولی و سرورم، پس علی نیز مولی و سرور او است.»
پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از به کار بردن کلمه «مولی» معنای آن را در جمله مطرح کردند، که همان «أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» است. این همان معنایی است که تمام حاضران در غدیر متوجه آن شدند.
مولی در بیان شیخین
کلمه «ولی» را ابوبکر، دو بار به معنای ولی امر و سرپرستی، به کار برده است.
یک. در اولین خطبه بعد از خلافت گفت: «قد وَلَّيْتُ امرَکم و لستُ بِخَیرِکم؛[6] من متولی امر شما شدهام و بهترين شما نيستم.»
دو. در زمان انتصاب عمر به عنوان خلیفه دوم، نیز چنین گفت: «اللَّهُم وَلَّيْتُه بغیرِ امرِ نَبِيِّک؛[7] خدايا من عمر را ولی امر مسلمین قرار دادم، بدون اينكه از طرف پيغمبر دستوری آمده باشد.»
همچنین عمر بعد از این که به خلافت رسید، چنین ادعا کرد که: ابوبکر ولی رسول الله صلی الله علیه و آله، بود و «أَنَا وَلِيُّ وَلِيِّ رَسُولِ اللَّهِ؛[8] من جانشین جانشین پیامبر هستم.» حتی در جای دیگر گفت: «وَلِيُّ أبي بَكْر؛[9] جانشین ابوبکر هستم.»
برخورد دو گانه اهل تسنن
با توجه مطالبی که گذشت، معلوم میشود کلمه «مولی» در زمان نبوت پیامبر و خلافت خلفای سه گانه، برای بیان سرپرستی و جانشینی، به کار میرفته است؛ ولی عجیب آن که، این معنی در جریان غدیر، به معنای دوست تغییر جهت میدهد و این نشانه برخورد سیاسی و دوگانه با کلمه مولی است.
از همه سخیفتر اینکه برای اثبات معنای دوست در جریان غدیر خم، به برخی از روایات اهل بیت علیهم السلام تمسک میکنند از جمله آنها روایت امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله است. پیامبر خطاب به زید چنین فرمود: «...أَمَّا أَنْت يَا زَيْد فَمَوْلَاي و مَوْلَاهُما؛[10] اما تو ای زید هم دوست من هستی و هم دوست آن دو [امیر المومنین و جعفر]. به عبارت دیگر، وقتی اینجا به معنای دوست است پس غدیر خم هم به معنای دوست است.
با صرف نظر از سند روایت و جریان صدور آن، به یقین کلمه «مولی» در اینجا به معنای جانشینی و سرپرستی نیست؛ زیرا در اینجا قرینه برای معنای دوست وجود دارد.
یک. هرگز زید نه سرپرست پیامبر بوده و نه جانشین وی! دو. نه تنها تاریخ؛ بلکه اهل تسنن نیز کوچکترین اشارهای به این معنا نکردهاند. سه. در جریان غدیر خم، قرینههای متعددی وجود دارد که مراد از کلمه مولی، سرپرستی است؛ قرینههایی مانند: سیاق خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله، اعتراف شیخین و بیعت با امیرالمومنین علیه السلام.
بنابراین کلمه مولی در بیشتر موارد به معنای «اولی و سرپرستی» به کار میرود، به خصوص در جاهایی مانند جریان غدیر خم که قرینه و سیاق جمله نیز به یاری آن آمده است؛ ولی در برخی از موارد به معنای «دوست و...» نیز به کار رفته است.
پی نوشت:
[1]. اساس البلاغة، زمخشری، ج1، ص689.
[2]. المحيط في اللغة، ابن عباد، ج10، ص380.
[3]. التحقیق، مصطفوی، ج13، ص204.
[4]. سنن ترمذی، ج5، ص633.
[5]. سنن نسائی، ج7، ص443.
[6]. طبقات الکبری، ابن سعد، ج3، ص182.
[7]. سیره النبویة و اخبار الخلفاء، ابن حیان، ج2، ص454؛ الانشراح، صلابی، ج1، ص393.
[8]. صحیح بخاری، ج8، ص149.
[9]. همان، ج4، ص79.
[10]. احقاق الحق، تستری، ج8 ،ص580.
تمام مسلمانان در جریان غدیر خم، از کلمه «مولی» معنای «سرپرستی و ولایت امر» فهمیدهاند؛ حتی شیخین در خطبهها و در جریان عزل و نصبها، مولی را در همین معنای سرپرستی، به کار بردهاند؛ ولی عجیب این که، در جریان ولایت امیر المومنین علیه السلام، به یک مرتبه معنی تغییر میکند!