کجروی و انحراف سران جامعه بعد از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله، سبب اختلاف طبقاتی شدید در میان مسلمانان و افزایش فقر در جامعه شد. اگر مسلمانان بعد از پیامبر در مسیری که ایشان در روز غدیر تعیین کرده بودند، حرکت میکردند، هرگز دچار این مشکلات نمیشدند.
در روایات بسیاری از زهد امیرالمومنین علیهالسلام و ساده زیستی حضرت سخن گفته شده است. ابی اسحاق سبیعی نقل میکند روزی با پدرم به نماز جمعه رفتیم. امیرالمومنین علی علیهالسلام در حالی که خطبه میخواند آستین لباس خود را گاهی تکان میداد. از پدرم پرسیدم آیا امیرالمومنین به خاطر گرما چنین میکند و خودش را باد میزند؟ پدرم گفت: نه او پیراهنش را شسته و چون هنوز خشک نشده است آن را تکان میدهد تا خشک شود و به جز این یک پیراهن، پیراهن دیگری ندارد تا آن را بپوشد.[۱]
وقتی چنین حکایتی از زندگی امیرالمومنین میشنویم تعجب میکنیم که چرا خلیفه و حاکم سرزمین بزرگ مسلمانان باید تنها یک پیراهن داشته باشد؛ اما میدانیم که حضرت امیر به عنوان امام و خلیفه وظیفه خود میدانستند، همانند اقشار ضعیف و کمدرآمد جامعه زندگی کنند؛ بنابراین این نوع لباس پوشیدن حضرت نه از سر نداری یا ریا و دورویی؛ بلکه به خاطر وظیفهی حضرت به عنوان خلیفه و حاکم مسلمانان بوده است.
با این وجود پرسشی که در این جا به ذهن میرسد، چرایی فقر شدید در جامعه آن روز مسلمانان است. گسترش فتوحات اسلامی در زمان خلفا، غنائم و مالیات سنگینی را در اختیار مسلمانان قرار داده بود. با این وجود چگونه میتوان باور کرد در شهری همانند کوفه که مرکز خلافت است، تعداد زیادی مسلمان نیازمند حضور داشته باشد؟
نشان دادن مسیر خوشبختی در غدیر توسط پیامبر
خوشبختی و سعادت امت اسلامی در گرو حرکت در مسیر رسول خداست. در روز غدیر خداوند به رسولش فرمان میدهد که امیرالمومنین علیهالسلام را جانشین خود کند. امام علی علیهالسلام تنها شخصی بود که میتوانست مسلمانان را به درستی هدایت کرده و مانع انحراف امت اسلامی شود.
اما متاسفانه بعد از پیامبر، مسلمانان غدیر و پیامش را فراموش کردند. همین امر نیز موجب کجروی برخی صحابه بعد از رسول خدا شد. یک نمونه از این کج رویها را میتوان در تقسیم بیت المال مشاهده نمود. طلحه و زبیر که از صحابه مهم پیامبر به شمار میرفتند، در طی دوران خلفای سه گانه دچار انحرافات شدیدی شدند؛ به گونهای که حضرت امیر سلاماللهعلیه مجبور هستند با این دو نفر به خاطر عمل به سیره پیامبر صلیاللهعلیهوآله، نزاع و کشمکش داشته باشند.
امام علی در پاسخ به اعتراض طلحه و زبیر به کمبود دریافتیشان از بیتالمال، فرمودند: «آیا رسول خدا بیت المال را به تساوی میان مسلمانان تقسیم نمیکرد؟ این روشی نبود که به رای خود و یا با خواسته دل خود انجام داده باشم؛ بلکه من و شما این گونه رفتارها را از دستورالعمل های رسول خدا آموختیم.»[۲]
انحراف از شیوه پیامبر و افزایش اختلاف طبقاتی در میان مسلمانان
در زمان پیامبر منابع مالی بیت المال اندک بود و بیشتر آن را نیز خمس و زکات تشکیل میداد.[۳] طبق احکام اسلامی خمس و زکات به فقراء و مستمندان داده میشود و سایر اموال بیت المال که مقدار اندکی بود نیز توسط پیامبر به طور مساوی میان مسلمانان تقسیم میشد.[۴]
این رویه بعد از پیامبر تغییر پیدا کرد. پس از فتح شام و ایران و مصر به دست مسلمانان، مالیات و غنائم جنگی فراوانی به مرکز خلافت سرازیر شد. درآمدهای بیت المال دیگر محدود به خمس و زکات نبود و رشد فراوانی پیدا کرد. این امر باعث تاسیس دیوان در زمان حکومت خلیفه دوم شد.
در این دیوان اسامی تمامی مسلمانان و میزان مقرری آنها ثبت و ضبط میگشت. عمر بن خطاب بدون توجه به سیره پیامبر بیت المال را به طور نامساوی در میان مسلمانان تقسیم کرد. طبق این شیوهی جدید به برخی همسران پیامبر بالغ بر ده تا دوازده هزار درهم پرداخت میشد. در حالی که بعضی مسلمانان تنها دویست درهم دریافت میکردند.[۵]
این شیوه در زمان خلیفه سوم نیز ادامه یافت. عثمان مبالغ هنگفتی را برای نزدیکان و خویشانش در نظر میگرفت و آن را در خزائن خود ذخیره میکرد. نقل شده هنگام مرگ او صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم در خزائن حکومت وجود داشته است.[۶]
نتیجه
فقری که دامن جامعهی مسلمانان را در زمان امام علی علیهالسلام گرفته بود، ریشه در انحراف و کجروی مالی سران جامعه بعد از رسول خدا داشت. اگر امت اسلامی در همان مسیری که پیامبر در روز غدیر مشخص کرده بود، حرکت میکرد، هرگز جامعه به مشکلات مالی و اقتصادی دچار نمیگشت.
پینوشت
[۱] الغارات، ج۱، ص۹۸و۹۹.
[۲] مناقب آل ابیطالب، ج۲، ص۱۱۱. نهجالبلاغه، ترجمه دشتی، ص ۳۰۵.
[۳] دانشنامه امام علی(علیهالسلام) ج۷، ص ۳۸۹ ـ ۴۱۷.
[۴] مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۱۱؛ نهجالبلاغه، ترجمه دشتی، ص۳۰۵.
[۵] تاریخ الامم والملوک، ج۳، ص ۶۱۴.
[۶] مروج الذهب، ج۲، ص۳۴۱.