برای شناخت جانشین به حق پیامبر راههای مختلفی وجود دارد. یکی از این راهها، شناخت ویژگیها و مقامات خلفاء بعد از پیامبر است. مقام ولایت تکوینی، مقامی است که به جز ائمه اطهار و در رأس آنها امیرالمومنین علی علیهالسلام، هیچ شخصی بعد از پیامبر صلیاللهعلیهوآله از آن برخوردار نبوده است.
ولایت تکوینی؛ دلیل شایستگی ولایت تشریعی ائمه | در اندیشه اسلامی شایستهترین فرد، برای حکومت جامعه از سوی خداوند معرفی میشود. پیامبران، فرستادگان الهی هستند که علاوه بر هدایت مردم وظیفه حکمرانی و سرپرستی جامعه را نیز بر عهده دارند.
بعد از پیامبر گرامی اسلام نیز بدون شک باید فردی که توسط خداوند انتخاب میشود، به مقام سرپرستی و حکمرانی امت اسلامی برسد.
بهترین راه تشخیص فرد انتخاب شده توسط خداوند، سخن رسول الله است. پیامبر بارها و در مواضع مختلف انتخاب امیرالومنین علیهالسلام به جانشینی خود را به گوش مسلمانان رساندهاند؛[۱] هر چند مردم پس از شهادت پیامبر، مسیر دیگری را طی کرده و این انتخاب و اعلام جانشینی را انکار کردند.
شایستهترین انسان بعد از رسول خدا
با توجه به روایات معتبر گرچه پیامبر، امیرالمومنین علیهما السلام را به عنوان جانشین بعد از خود انتخاب کردند؛ ولی فارغ از این که آیا رسول خدا صلیاللهعلیهوآله بر ولایت امیرالمومنین علیهالسلام بعد از خودشان تصریح کردهاند یا نه؛ بررسی ویژگیهای اشخاص، راهکار مناسبی برای انتخاب شایسته ترین حاکم بعد از پیامبر میباشد.
روایات زیادی از پیامبر در وصف برتری امیرالمومنین علیه السلام رسیده است؛ آن حضرت در بیان پیامبر به باب علم نبی، اسدالله، تمام ایمان، تنهاترین جوانمرد، نفس و جان پیامبر و هزاران فضیلت دیگر توصیف شده است. بزرگان اهل تسنن بر این فضائل اعتراف کرده و کتابهای متعددی در این باره نگاشتهاند.[۲] یکی از این ویژگیها، ولایت تکوینی است.
ولايت تکوینی پیامبران و ائمه
ولایت تکوینی به معنای مسلط شدن بر جهان هستی و سرپرستی موجودات جهان و به عهده گرفتن تدبیر امر آنها است.[۳] انبیاء الهی به اذن خداوند قدرت تصرف بر موجودات عالم را پیدا میکنند. از امام باقرعلیهالسلام روایت شده است که در مورد قدرت ذوالقرنین فرمودند:
«[خداوند] ابرها را براى ذوالقرنین مسخر نمود و زمين برايش پيچيده شد و روشنايى گسترده گرديد و در شب، مانند روز مىديد.»
در ادامه امام باقر علیهالسلام اشاره میکنند که خداوند تمام جهان را برای امامان مُسخّر کردهاند: «همچنين خداوند براى تمام امامان بر حقّ، ابرها را مسخر كرده و ابرها آنان را براى مصالح مسلمانان و اصلاح ميان آنان از مشرق به مغرب مىبرد.»[۴]
تسخیر جهان و موجودات آن توسط یک شخص همان ولایت تکوینی است که خداوند بخشی از آن را در اختیار ذوالقرنین و امامان بر حق قرار داده است.
همچنین طبق آیات قرآن «آصف بن برخیا» که وصی حضرت سلیمان بود، به دلیل داشتن مقداری از «علم الکتاب» توانست، در چشم به هم زدنی، تخت بلقیس را برای سلیمان حاضر کند.[۵] آصف بن برخیا، دارای چنین قدرت و تسلطی بر جهان بود و همین نشانهای از ولایت تکوینی او بر عالم است.
آصف تنها مقداری از علم الکتاب در نزد او بوده است؛ اما بر اساس روایات ائمه علیهمالسلام بخش بیشتری از علم الکتاب را در اختیار دارند؛ امام باقر علیهالسلام میفرمایند:
«اسم اعظم خدا (علم الکتاب) هفتاد و سه حرف است و تنها یک حرف آن نزد آصف بود،... ما هفتاد و دو حرف از اسم اعظم را داريم و یک حرف هم نزد خداست كه آن را در علم غيب براى خود مخصوص ساخته است.»[۶]
بنابراین ائمه علیهمالسلام بسیار بیشتر از آصف بر جهان تسلط داشته و از ولایت تکوینی بیشتری برخوردار هستند.
براساس این احادیث و سایر روایات دیگر ائمه علیهمالسلام و در رأس آنها امیرالمومنین میباشد، از ولایت تکوینی برخوردار بوده و خداوند این امکان را در اختیار آنها قرار داده است تا به اذن او در عالم تصرف کنند.
رابطهی ولایت تکوینی و ولایت تشریعی
ولایت تشریعی همان سرپرستی و حکومت ظاهری است.[۷] ریشه ولايت تشریعی ائمه را در ولايت تکوینی آنها باید جست و جو نمود. با کسب شایستگی ولايت تکوینی انسانهای کامل میتوانند در چهارچوب اصول هنجارها و قوانین الهی که توسط پیامبر ابلاغ شده است؛ در میان مردم اعمال ولایت ظاهری نمایند. حکومت ظاهری، وقتی مشروع و درست است که از یک ولایت و حاکمیت تکوینی نشأت گرفته باشد.
در میان خلفاء بعد از پیامبر تنها کسی که بر اساس آیات قرآن از ولایت تکوینی برخوردار میباشد، امیرالمومنین علیهالسلام است. قرآن کریم در آیه ۵۵ سوره مائده میفرماید:
«إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛[۸] سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آوردهاند؛ همانها که نماز را برپا میدارند، و در حال رکوع، زکات میدهند.»
عالمان شیعه و سنی اتفاق دارند که این آیه در شأن آن حضرت نازل شده است، هم چنین در این آیه ولایت، اعم از ولایت تکوینی و تشریعی است. بنابراین بدون شک ولایت تکوینی برای حضرت امیر علیه السلام ثابت میشود.[۹]
پینوشت
[۱] مقاله اثبات ولايت امام علی.
[۲] مقاله کتابهایی در فضیلت امیرالمومنین از بزرگان اهل سنت.
[۳] المیزان، ج۶، ص۱۵.
[۴] الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۹۳۰.
[۵] سوره نمل، آیه۴۰.
[۶] کافی(اسلامیة)، ج۱، ص۲۳۰.
[۷] مفاهیم القرآن، ج۱، ص۲۱.
[۸] سوره مائده، آیه۵۵.
[۹] ظهور ولایت در صحنه غدیر، ص۴۳۱.