هر چند مشورت یک امر مهم اجتماعی است و آثار و برکات فراوانی در جامعه به همراه دارد؛ ولی این مشورت در جایی است که حکمی از طرف خدا و رسولش وجود نداشته باشد. بنابراین مشورت در امر خلافت و ولایت، از اساس جایگاهی ندارد؛ زیرا امر امامت به انتصاب الهی است.
برخی برای اینکه بر حکومت امیرالمومنین علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، مُهر بطلان بزنند، با تفسیر به رأی برخی آیات قرآن کریم، نتیجه گرفته‌اند که در امر خلافت، باید شورایی برخورد کرد!
یکی از آن آیات، آیه مشورت است: «وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛[1] و کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا می‌دارند و کارهایشان به صورت مشورت در میان آنهاست و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند.»
تفسیر اجمالی آیه
این آیه در ادامه‌ی مجموعه‌ای از آیات است که دو دسته صفات برای مومنان بیان می‌کند:
یک. بیان صفات قلبی، مانند ایمان و توکل.[2]
دو. بیان صفاتی که برنامه عملی مومنان را ترسیم می‌کند، که آیه «مشورت» به چهار صفت آن اشاره دارد:
1. پذیرفتن قلبی دعوت خداوند.
2. برپایی نماز.
3. مشورت در کارها.
4. انفاق.
مشورت در امر
از کلمه «أَمْرُهُمْ؛ کارهایشان» چنین استفاده می‌شود که این کارها مربوط به امور اجرایی و شناسایی موضوعات است که مربوط به مردم می‌باشد، نه در شناسایی احکام و مواردی که مربوط به خداست؛ پس در اموری که مربوط به خدا و رسول خداست، مشورت معنی ندارد.[3]
امام باقر علیه السلام در ذیل آیه فرمودند: مشورت کردن با پیشوای دین، در آنچه که در امور دین به آن احتیاج دارند.[4] پس مشورت در این روایت، بعد از انتصاب امام است.
جایگاه مشورت
هر چند مشورت یک امر مهم اجتماعی است و دارای آثار و برکات زیادی هست؛ ولی مشورت در جایی است که حکمی قطعی از طرف خدا و رسول خدا وجود نداشته باشد، پس اگر در جایی حکمی وجود داشت، از اساس جایگاهی برای مشورت وجود ندارد.
خداوند متعال در این زمینه فرمودند: «وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا؛[5] هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد و هر کس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است!» این آیه دلالت دارد بر اینکه اگر خدا امری را قطعی و لازم دانست، اختیار و مشورت در آن، معصیت به حساب آمده و انسان را به گمراهی می‌کشاند.
مشورت، رحمت و مدارا با مردم
بی تردید خداوند و رسولش، از مشورت کردن با دیگران، بی‌نیازند؛ ولی امر به مشورت در امور جزئی و اجتماعی مردم، نشانه رحمت خدا بر مردم، و نوعی مدارا کردن پیامبر با ایشان می‌باشد.[6]
اشاره به دو نکته
یک.انتصابی بودن امامت امیرالمومنین علیه السلام
بی‌تردید انتخاب و انتصاب امام از اموری است که مربوط به خداوند است و از حیطه علم مردم خارج است. بر این اساس انتصاب امیر المومنین علیه السلام به دست خدا بوده و دلائل فراوانی بر خلافت بلا فصل ایشان، بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد. از جمله آنها، جریان غدیر خم است که عمر بن خطاب نیز در آن روز با امیرالمومنین بیعت کرد.[7]
دو. روش انتخاب ابوبکر
اهل تسنن معتقدند خلافت ابوبکر به وسیله شوری مشخص شد و این در حالی است که بر فرض تحقق چنین شورایی، نمی‌توان آن را شورای صحابه برای انتخاب ابوبکر دانست. این چه شورایی است که بزرگانی همچون امیرالمومنین علیه السلام، سلمان، ابوذر، مقداد و دیگر بزرگان و سرشناسان صحابه بودند، در آن حضور نداشتند و تنها با تصویب چند نفر اشخاص معلوم الحال، آن هم با اختلاف شدید و درگیری صورت گرفت!؟ این نوع انتخاب ابوبکر برای خلافت (شوری) آنچنان بی اساس و بی منطق بود که عمر بن خطاب، در مورد آن چنین گفت: «خلافت ابوبکر اتفاقی بود، خداوند شرِّ آن را نگه داشت.»[8]
بنابراین نه تنها این آیه دلالت بر شورایی بودن خلافت ندارد؛ بلکه از آیات دیگر نیز انتصابی بودن امام به روشنی دیده می‌شود.
پی نوشت:
[1]. سوره شوری، آیه38.
[2]. همان، آیه36.
[3]. تفسیر نمونه، مکارم، ج20، ص463.
[4]. البرهان، بحرانی، ج4، ص828.
[5]. سوره احزاب، آیه36.
[6]. رک، الدر المنثور، سیوطی، ج2، ص90.
[7]. البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج7، ص386.
[8]. صحیح بخاری، ج8، ص168، ح6830.