برخی ادعا میکنند امیرالمومنین به خاطر کمتجربگی و جوانی شایستگی خلافت و جانشینی پیامبر را نداشت و از همین رو مسلمانان شخص دیگری را به عنوان خلیفه انتخاب کردند. این ادعا با سیره پیامبر و آموزههای اسلامی تضاد کامل دارد. براساس آیات قرآن و سیره پیامبر گرامی اسلام، مهمترین ملاک انتخاب افراد، تقوا و ایمان است.
از موضوعاتی که برای رد جانشینی امیرالمومنین علیهالسلام بعد از پیامبر صلیاللهعلیهوآله استفاده میشود، سن کم امام است. برخی ادعا میکنند پس از شهادت رسول خدا در میان بزرگان عرب و صحابه پیامبر، افراد بزرگتر و با تجربهتری حضور داشتند و نوبت به خلافت جوان ۳۳ ساله نمیرسید. این سخنان نشان میدهد کسانی که چنین ملاکها و معیارهایی را برای انتخاب جانشینِ برترین بندهی خداوند بیان میکنند، بوی از اسلام نبرده و همچنان در جاهلیت به سر میبرند.
سن، ملاک برتری در دوران جاهلیت
پیش از ظهور پیامبر اسلام، اعراب برای انتخاب رئیس قبیله ملاکهای مختلفی داشتند. یکی از این ملاکها، کهولت و بزرگی سن بود. اعراب پیش از اسلام معمولا برای منصب شیخ و بزرگ قبیله، فردی را معرفی میکردند که از بزرگی سن و کهولت برخوردار و شیخوخیت لازم را داشته باشد.
اما در تعالیم اسلام، مسئلهی سن اهمیت خود را از دست داد. در سیره پیامبر صلیاللهعلیهوآله موارد متعددی را میتوان مشاهده کرد که حضرت به جوانان میدان داده و آنان را بر بزرگترها ترجیح داده است.
ترجیح رای جوانان در ماجرای جنگ احد
جنگ احد یکی از سختترین و دشوارترین جنگهای مسلمانان بود. در این جنگ پیامبر با مسلمانان درباره شیوه مقابله با دشمن، مشورت کرد. بزرگانی از مهاجر و انصار معتقد بودند، ماندن در مدینه برای پیروزی و غلبه بر دشمن بهتر است؛ در مقابل عدهای از جوانان مبارزه در بیرون شهر را پیشنهاد کردند. در نهایت پیامبر نظر دوم را پذیرفته و مسلمانان را برای جنگ با مشرکان به بیرون از مدینه هدایت کردند.[۱]
در این ماجرا پیامبر بدون توجه به سن افراد، نظر مسلمانان جوانتر را پذیرفتند. بنابراین در نگاه پیامبر اسلام، سن نمیتواند ملاک برتری فردی بر دیگران باشد.
انتخاب اسامهی جوان به عنوان فرمانده جنگ
«اسامة بن زید» مسلمان جوانی بود که طبق نقل مورخان در هنگام رحلت پیامبر صلیاللهعلیهوآله بیشتر از ۲۰ سال نداشته است.[۲] پیامبر در آخرین روزهای عمر پربرکت خود، اسامه را به فرماندهی سپاه اسلام برای مقابله با رومیان منصوب کرد. جوانی و سابقهی بَرده بودن اسامه موجب شد، برخی از مهاجران و انصار این انتصاب را به سخره بگیرند.[۳]
با آنکه پیامبر، کسانی را که به سپاه اسامه ملحق نشدند، مورد لعن و نفرین قرار داد؛[۴] اما باز هم عدهای حاضر نشدند از تعصبات جاهلانه خود دست بردارند و از فرمان پیامبر سرپیچی کردند.
همین افراد نیز معیارهای الهی برای جانشینی پیامبر را کنار گذاشته و خلیفه به حق رسول خاتم، امیرالمومنین علی علیهالسلام را به بهانههای واهی مانند جوانی و بیتجربهگی از مسند خلافت کنار گذاشتند.
با عنایت به مطالب فوق و معیار بیان شده، توجیه خلافت ابوبکر با این استدلال که وی مسنترین افراد در میان صحابی بود که میتوانست منصب خلافت را در اختیار گیرد، هیچ جایگاهی ندارد.
تقوا و ایمان مهمترین ملاک برتری در اسلام
برخلاف دوران جاهلیت که ملاکهای دنیوی و ظاهری معیار برتری افراد قرار میگرفت. در اسلام مهمترین معیار برای شایستگی افراد ایمان و تقوا است. خداوند در قرآن میفرماید: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛[۵] گرامیترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست.»
لذا شایستهترین فرد برای جانشینی پیامبر نیز باید باتقواترین و باایمانترین افراد باشد.
برتری تقوای امیرالمومنین در آیات قرآن
پرهیزگارترین فرد بعد از پیامبر را میتوان ازآیات قرآن شناخت. طبق منابع اهل تسنن اولین کسی از مردان که به پیامبر ایمان آورد، امام علی علیهالسلام بود.[۶] و به واسطهی همین پیشگامی امام علی در پذیرش اسلام، بنابر وعدهی الهی او از مقربان درگاه الهی است: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ؛ أُولَٰئِكَ الْمُقَرَّبُونَ؛[۷] و آنان که (مشتاقانه در ایمان) بر همه پیشی گرفتند و (در اطاعت خدا و رسول) مقام تقدم یافتند؛ اینان مقربان اند.»
آیات بسیاری در شأن امیرالمومنین علیهالسلام نازل شده است که هر کدام به تنهایی میتواند برتری و شایستگی ایمانی حضرت امیر را ثابت کند. از جمله آنها آیه ۵۵ سوره مائده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛[۸] سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آوردهاند؛ همان ها که نماز را برپا میدارند و در حال رکوع، زکات میدهند.»
صرف نظر از دلالت این آیه بر ولایت امام علی علیهالسلام، آیه به خوبی جایگاه رفیع ایمانی امیرالمومنین در میان صحابه پیامبر را نشان میدهد.
بنابراین میتوان گفت براساس ملاکهای اسلامی و کنار گذاشتن معیارهای جاهلی مانند بزرگی سن، کسی جز امام علیهالسلام شایستگی خلافت پیامبر را نداشت.
پینوشت:
[۱] المغازی، ج۱، ص۲۰۸ـ۲۱۰.
[۲] الاستیعاب، ج۱، ص۱۷۰.
[۳] طبقات کبری، ج۲، ص۱۹۲.
[۴] الملل و النحل، ج۱، ص۲۳.
[۵] سوره حجرات، آیه۳۱.
[۶] زندگانی محمد پیامبراسلام، ج۱، ص۱۶۰.
[۷] سوره واقعه، آیات۱۰و۱۱.
[۸] سوره مائده، آیه۵۵.