عزاداری اشکال مختلفی دارد که بسته به آداب و رسوم عرفی مناطق مختلف انجام میشود. تا زمانی که این مراسم، موافق احکام شرعی باشد و مخالفتی با مبانی دینی نداشته باشد، سنتی حسنه و مستحب برشمرده میشود.
از جمله رسوم دیرینه عزاداری ایرانیان به ویژه در مناطق لرستان، آیین «گل مالی» در سوگواری اباعبدالله علیه‌السلام است. در این مراسم عزادارن، سر و صورت و لباس خویش، را به نشانه غم و اندوه امام حسین علیه‌السلام گِلی می‌کنند. برخی برآن شده‌اند که این امر کاری خرافی و بدعت است، و برای اجتناب از وهن شیعه، لازم است از آن جلوگیری شود. برای تبیین مسئله، ابتدا به معنای بدعت می‌پردازیم.
معنای بدعت
به لحاظ لغوی واژه بدعت به معنای کار بدیع، تازه و بی‌سابقه است.[1]
اما در معنای اصطلاحی
نسبت دادن کاری جدید و بی‌سابقه به دین است که ریشه و مبنایی در احکام الهی ندارد.[2] در این میان برخی از امور جدید بوده و مبنای دینی ندارد، مثل آیین «رهبانیت»، که مسیحیان از پیش خود ساخته و به دین نسبت دادند و چون اساس دینی نداشت بدعت وحرام شمرده میشود: «وَ رَهْبانيَّةً ابْتَدَعوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِم‌ْ؛[3] و [اما] ترك دنيايى كه از پيش خود درآوردند ما آن را بر ايشان مقرر نكرديم.» برخی از امور هم مثل ساخت مدرسه، ساخت بیمارستان و... اگرچه حتی در عصر رسول خدا صلی‌الله‌وعلیه‌وآله باب نبوده، اما به خاطر موافقت با احکام عام شرعی، نه تنها بدعت نیست، بلکه امری پسندیده و سازگار با سنت نیز برشمرده میشود.
بررسی رسوم گوناگون عزاداری
به طور کلی بحث از عزاداری در تمامی شکل‌ها و شیوه‌هایی که دارد نیز از این قاعده مستثنی نیست. یعنی صرف مرسوم نبودن نوعی از عزاداری در زمان اهل‌بیت‌علیهم‌السلام، کافی نیست تا دلیل بر بدعت شمردن آن عمل محسوب شود. بلکه لازم است موافقت یا مخالفت آن عمل با مبانی و احکام کلی شریعت نیز در نظر گرفته شود.
آیین گل‌مالی، سنت عزاداری محلی است که افراد به نشان داغ‌دیدگی و مصیبت، سر و صورت خود را گلی می‌کنند. این رسم، اگر چه که به طور خاص در متون دین مورد سفارش قرار نگرفته، اما تا زمانی که مخالفتی با احکام شرعی ندارد منع و حرمتی متوجه آن نیست. علاوه بر اینکه عمومیت آیات و روایاتی که تاکید بر حفظ شعائر دینی دارد نیز شامل آن میشود.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ؛[4] این است (سخن حق) و هر کس شعائر (دین) خدا را بزرگ و محترم دارد این از صفت دلهای باتقواست.»
عزاداری بر سالار شهیدان از بزرگترین مصادیق حفظ و بزرگداشت از شعائر الهی است. چرا که اهل‌بیت علیهم‌السلام نه تنها خود بر ذکر مصیبت امام حسین علیه‌السلام اهتمام داشتند، بلکه شیعیان را نیز به این مهم توصیه می‌کردند. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «اوْقِفْ مِنْ مَالِي كَذَا وَ كَذَا لِنَوَادِبَ تَنْدُبُنِي عَشْرَ سِنِينَ بِمِنَی؛[5] از مال خودم فلان مقدار وقف نوحه خوانان کن که به مدت ده سال در منا در ایام حج بر من نوحه خوانی و سوگواری کنند.»
لازم به تذکر است که؛ مراسم عزاداری عملی است که نسبت به عرف و رسومات هر منطقه شکل و صورت متفاوتی به خود می گیرد و لزوما قرار نیست در تمامی مناطق جغرافیایی به صورتی همسان صورت بگیرد.
در روایتی ابوهارون مکفوف می‌گوید: خدمت امام صادق‌علیه‌السلام رسیدم ایشان به من فرمود: «اُنْشُدْنِي فَأَنْشَدْتُهُ فَقَالَ: لاَ كَمَا تُنْشِدُونَ وَ كَمَا تُرْثِيهِ عِنْدَ قَبْرِهِ؛[6] برایم شعر بخوان پس برای ایشان اشعاری خواندم. فرمود: اینطور نه، همان طور که (برای خودتان) شعرخوانی می‌کنید و همانگونه که نزد قبر حضرت سید الشهدا مرثیه می‌خوانی.» به این معنی که امام صادق علیه‌السلام تاکید می‌کنند که طبق شیوه و آیین خود عزاداری کنید و لازم نیست در آن تغییر ایجاد کنید.
نکته مهم اینکه، همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، تا زمانی که این مراسم موجب وهن دین و مذهب، آسیب و ضرر قابل اعتنا به بدن و توهین به اصل عزاداری نشود، دارای استحباب بوده و سنت محسوب میشود.
از برکات این مراسم عزاداری حکایتی از آیت‌الله العظمی بروجردی است که نقل می‌کنند: در ایوان نشسته بودم و چشم درد خیلی بدی داشتم، نیت کردم بخش کوچکی از گِل زیر پای عزاداران حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام را به نیت درمان به چشم بکشم. چنان کردم و بعد از آن شفا پیدا کردم به نحوی که تا آخر عمر نیازمند عینک نشدم.[7]
پی‌نوشت:
[1] دهخدا.
[2] دانشنامه بزرگ اسلامی، ج11، ص4639.
[3] سوره حدید، آیه 27.
[4] سوره حج، آیه32.
[5] بحارالانوار، ج46، ص220.
[6] بحار الانوار، ج 44، ص287.
[7] کتاب خاطرات آیت‌الله بروجردی