در نگاه علامه مصباح رضواناللهعلیه عوامل بیدینی و بیاعتقادی به خداوند را میتوان در سه دسته کلی؛ عوامل روانی، اجتماعی و فکری جای داد.
خداباوری و اعتقاد به دین و آیین حق، دارای اثر مثبت بر فرد و جامعه است که زمینه را برای خوشبختی دائمی انسان فراهم میکند و نیز روشن است بیدینی و باور نداشتن به خداوند، از گناهان بزرگ و سبب گمراهی بشر و نرسیدن او به کمال واقعیاش است .
استاد مصباح به عنوان یک فیلسوف مسلمان و متخصص در معارف دین، ریشه و مبنای این انحراف را در سه دسته بیان کردهاند:
1 . علل روحی/روانی
علامه مصباح علل روانی مانند راحتطلبی، میل به بیبندوباری و نداشتن مسئولیت را از عوامل تاثیرگذار در بیدینی افراد میدانند؛ چراکه افراد تنبل و راحت طلب، زحمت تحقیق و پژوهش ـ بهخصوص درباره اموری که لذت مادی و محسوسی ندارد ـ را به خود نمیدهند تا به حقیقت برسند.[1]
میل به آزادی حیوانی، بیبندوباری و نداشتن مسئولیت و محدودیت، نیز افراد واجد این ویژگیها را از گرایش به جهانبینی الهی بازمیدارد؛ زیرا پذیرفتن بینش الهی و اعتقاد به آفریدگار حکیم، ریشۀ یک سلسله اعتقادات دیگر را تشکیل میدهد که لازمۀ آنها مسئولیت انسان در همه رفتارهای اختیاری است.
2 . علل اجتماعی/سیاسی
از منظر علامه مصباح، نامطلوب بودن امور سیاسی و اجتماعی، دومین علت بیدینی است که در برخی جوامع پدید میآید و متصدیان امور دینی نیز در پیدایش یا گسترش آنها نقش دارند. در اوضاع نابسامان در جامعه و حکومت دینی، بسیاری از مردم که ازنظر تفکر عقلانی، ضعیف هستند و نمیتوانند مسائل را بهدرستی تجزیهوتحلیل کنند و علل واقعی رویدادها را تشخیص دهند، این نابسامانیها را به دلیل دخالت دینداران در وقوع آنها، به حساب مکتب و دین میگذارند و چنین میپندارند که اعتقادات دینی، موجب پیدایش اینگونه اوضاعواحوال نامطلوب شده است و ازاینروی، از دین و مذهب بیزار میشوند.[2]
نمونههای بارز این دسته از عوامل را میتوان در اوضاع اجتماعی اروپا در عهد رنسانس، ملاحظه کرد که رفتارهای ناشایست کلیساییان در زمینههای مذهبی، حقوقی و سیاسی، عامل مهمی برای بیزاری مردم از مسیحیت و بهطور کلی از دین و دینداری شد.
3 .علل فکری(شبهات)
اوهام و شبهاتی که به ذهن شخص میآید یا از دیگران میشنود و در اثر ضعف نیروی تفکر و استدلال، قدرت بر دفع آنها را ندارد، سومین دسته از عوامل کلی بیدینی و ناخداباوری است. در واقع شبهه در مباحث نظری و اعتقادی، موجب تشویش و اضطراب ذهن و مانع از حصول اطمینان و یقین میشود.[3]
البته ممکن است این سه دسته عوامل در یک شخص جمع بشوند، ولی هرکدام به تنهایی نیز در بیدین شدن افراد میتواند موثر باشد.
پی نوشت:
[1]. علامه مصباح، محمدتقی، آموزش عقاید، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، ص127.
[2]. همان.
[3]. همان.