مهارتهای زندگی، تواناییهایی هستند که به ما کمک میکنند در موقعیتهای مختلف، عاقلانه و صحیح رفتار کنیم و رفتاری سازگارانه با خود و دیگران داشته باشیم. توانایی ارتباط با خود، از کلیدیترین مهارتهای زندگی است.
دستیابی به مهارتهای زندگی انسان را کمک میکند تا در همه عرصهها پیروز شود. از مهارتهای زندگی که از سودمندترین، کلیدیترین و بافضیلتترین شناختهاست، خودآگاهی و توانایی ارتباط با خود است. این مهارت به قدری اهمیت دارد که خداوند متعال در قرآن کریم، جامعه ایمانی را بدان سفارش فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ...»؛[1] «ای کسانی که ایمان آوردهاید! مراقب خود باشید!»
ماهیتشناسی
خودآگاهی به معنای شناخت ویژگیها، توانمندیها، استعدادها، علائق و نیازمندیهای جسمی و روحی و درک صحیح از خود با توجه به نقاط ضعف و قوت خود است.[2] بنابراین انسان برای موفقیت در زندگی باید از ویژگیهای عمومی و خصوصی خود، آگاهی کامل داشته باشد تا بتواند بر خود و زندگیاش مدیریت کند.
محورهای سازنده خودآگاهی
برای داشتن یک خودآگاهی کامل، رعایت چند امر ضروری است:
1. بدنشناسی (شناخت اعضا و ویژگیهای جسمانی خود و تواناییها و ضعفهای فیزیکی بدن): این شناخت در بهکارگیری اعضا، جوارح و مدیریت صحیح بدن در خصوص فعالیتهای روزمره تأثیر بسزایی دارد؛
2. روانشناسی (شناخت زمینههای معنوی و تربیتی خود و کشف ظرافتها و استعدادهای درونی): این شناخت جهت انتخاب مسیر رشد و کمال صورت میگیرد؛
3. نعمتشناسی (شناخت فرصتها و داراییهایی که خداوند برای رشد ما فراهم آورده است): شناخت نعمتها کمک میکند تا ما از آنها به درستی بهرهبرداری کنیم. چه بسیار نعمتهایی است که برای ما شناخته نشده است و ما نهتنها استفادهای از آنها نبردهایم، بلکه شکری هم در مقابل آنها از خالق آن نکردهایم. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «بسا کسی که نعمتی به او ارزانی شده است و خودش نمیداند».[3]
قدرنشناسی، ناسپاسی و عدمآگاهی به نعمتها میتواند خسارتهای جبرانناپذیری برای فرد، خانواده و جامعه در پی داشته باشد. ازاینرو پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: «همسایه خوبی برای نعمتها باشید، آنها را آزرده و فراری نکنید؛ زیرا به ندرت پیش میآید که نعمتی از مردمی بگریزد و دوباره به میان آنان برگردد».[4]
4. تکلیفشناسی (شناخت حقوق و تکالیف فردی): این شناخت از محورهای اساسی خودآگاهی است. انسان پس از حضور در نظام آفرینش، صاحب برخی حقوق و تکالیف میشود. ازاینرو باید آنها را بشناسد و برای ادای آنها قیام کند.
5. کاستیشناسی (شناخت کاستیهای وجودی و نواقص خود): شناخت کاستیهای روح از مهمترین راههای خودشناسی است. اگر انسان به جای اینکه به کاستیها و عیوبشناسی روحی خود بپردازد، به عیوب دیگران مشغول شود، دستاوردی غیر از رکود و هلاکت نخواهد داشت. ازاینرو امیر بیان علی علیهالسلام فرمود: «بهترین مردم کسی است که عیبهای خودش، او را از عیبهای مردم بازدارد».[5] در روایتی دیگر، معرفت آدمی نسبت به عیوبش، سودمندترین نوع معارف و شناختها دانسته است.[6]
6. قدرشناسی: از محورهای قابل توجه در خودشناسی، قدرشناسی و شناخت قداست است. انسان خلیفه الهی بر روی زمین است؛ خلیفهای که تنها با قدرشناسی و شناخت قداست، عظمت و ارزش والای خود در بین موجوات معنا و مفهوم پیدا میکند. اگر چنین شناختی حاصل شد، انسان زندگی خود را در مقابل پستیهای دنیا به خوبی مدیریت میکند و از امور فناپذیر رهایی میدهد. حضرت علی علیهالسلام در این باره میفرماید: «کسی که به شرافت نفس خود پی برده باشد، سزاوار است که آن را از پستی دنیا منزّه دارد».[7] همچنین میفرماید: «کسی که ارزش خود را بشناسد، خویشتن را با امور فناپذیر خوار نگرداند».[8]
7. شناخت افکار منفی: شناخت و مهار افکار منفی و مزاحم، و رهایی از آنها از دیگر اصول ضروری خودشناسی است[9] و علمای علم اخلاق از آن به «نفی خواطر» تعبیر میکنند. انسان باید به گونهای ذهن و قلب خود را تسخیر و مدیریت کند که سخن، عمل، تصویر یا خاطرهای زشت و باطلی بر او وارد نشود.
رهیافت: خودآگاهی، از مهمترین مهارتهای زندگی است؛ مهارتی که اگر به خوبی صورت پذیرد فواید فراوانی برای انسان به دنبال دارد. تصحیح رفتارها، تصمیمگیریهای حکیمانه، دستیابی به مدیریت صحیح فردی، شناخت نقاط ضعف و قوت و لذت بردن از زندگی، از جمله این فواید است.
پینوشت:
[1]. مائده: 105.
[2]. نیلیپور، مهارتهای زندگی ، ص11.
[3]. مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص388.
[4]. نوری، مستدرکالوسائل، ج12، ص369.
[5]. همان، ج11، ص315.
[6]. تمیمی آمدی، غررالحکم، ص235.
[7]. همان، ص136.
[8]. همان، ص233.
[9]. نیلیپور، همان، ص15.