اگر امر به معروف ونهی از منکر به شکل صحیح و اصولی در جامعه اجرا شود، با استقبال چشم‌گیر مردم به این فریضه الهی مواجه خواهیم شد و معارف دینی به شکل خوبی در جامعه گسترش پیدا خواهد کرد.
امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، یکی از بهترین و زیباترین معارف اخلاقی و قرآنی است که زمینه‌ساز تقویت خوبی‌ها و محاسن اخلاقی در جامعه به شمار می‌آید و از گسترش ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی جلوگیری می‌نماید. مسئله مهمی که در خصوص این فریضه الهی باید موردتوجه قرار گیرد، چگونگی اجرای آن در جامعه است.
راز اثربخشی امربه‌معروف با پنج تکنیک طلایی
اگر عموم مردم به شاخص‌های اثربخشی امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر به‌خوبی واقف باشند، شاهد استقبال همگان از این واجب فراموش شده خواهیم بود. در این نوشتار تلاش داریم به برخی از تکنیک‌هایی که در اثربخشی امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر تأثیر مثبتی دارد، اشاره کنیم.
1. مقدم کردن خود بر دیگران
پایبندی به معروف و ترک منکر، از جمله کارهایی است که همه افراد پیش از تشویق دیگران، می‌بایست خود به آن پایبند باشند. اگر افراد از این شاخص بهره‌مند نباشند، نمی‌توانند انتظار داشته باشند که دیگران خریدار امر و نهی آنها باشند. در فرهنگ قرآن نیز آغاز از خود، مورد تأکید و سفارش خدای متعال قرار گرفته است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ».[1] در نکوهش افرادی که خود را فراموش می‌کنند و به دنبال اصلاح دیگران هستند خدای متعال با شدت برخورد کرده و می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چرا چيزى مى‌گوييد كه انجام نمى‌دهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد».[2]
2. بیان و شیوه نیکو در امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر
یکی از آسیب‌هایی که می‌تواند اثربخشی امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر را با چالش مواجه نماید، اجرای غیراصولی و نامناسب آن است. متأسفانه برخی افراد با مواجه منکر آن‌چنان برآشفته و عصبانی می‌شوند که نه‌تنها تأثیر مثبتی بر روی مخاطب ندارند؛ بلکه کینه و انزجار درونی آنها را نیز برمی‌انگیزد. یکی از اصول زیبای قرآنی، دعوت دیگران با بیان نیک و اخلاق‌مدارانه است. شیوه ارزشمندی که در سلوک تبلیغی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله موردتوجه قرار گرفته است: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»؛[3] «پس به [بركت] رحمت الهى، با آنان نرم‌خو [و پُرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سخت‌دل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‌شدند».
در آیه دیگری به صراحت سخن نرم و نیکو را عامل تأثیرگذاری در دیگران معرفی می‌فرماید: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ»؛[4] «و با او سخنى نرم گوييد، شايد كه پند پذيرد يا بترسد».
3. استفاده از بیان حکیمانه و شیوا
از جمله آسیب‌های امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، استفاده از ابزار دادوفریاد و سخنان بدون پشتوانه علمی است. برخی در دعوت دیگران به کارهای نیک، هیچ‌گونه توان استدلال متقن و علمی ندارند، در پاره‌ای از موارد حتی وقتی طرف مقابل شبهه را مطرح می‌کند، با سکوت و خاموشی خود به‌نوعی طرف مقابل را تأیید می‌کند. این در حالی است که در فرهنگ قرآن یکی از راهکارهای انذار و تشویق دیگران، استفاده از استدلال محکم و علمی است تا اینکه طرف مقابل را به تفکر و اندیشیدن وادار نماید.
4. توجه به کرامت و شخصیت افراد
رعایت‌نکردن کرامت و جایگاه افراد در امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در مواردی می‌تواند تأثیر این فریضهٔ الهی را به صفر نزدیک نماید. ازاین‌رو می‌بایست باتوجه به رعایت این اصل و حفظ شخصیت افراد، در خفا و پنهانی دیگران را دعوت به نیکی کرد... اگر در جمع خانوادگی و یا فامیلی بدون رعایت این اصل برخی افراد را مورد خطاب قرار دهیم... بدون شک با چالش مواجه خواهیم شد.
البته در موارد مشخص می‌توان استثنا قائل شد. ولی به‌طورکلی در روایات اسلامی نیز به این فرهنگ اخلاقی اشاره شده است: دراین‌خصوص در منابع روایی از امام حسن عسكری علیه‌السلام این چنین نقل شده است: «مَنْ وَعَظَ أخاهُ سِرّاً فَقَدْ زانَهُ، وَمَنْ وَعَظَهُ عَلانِيَةً فَقَدْ شانَهُ»؛[5] «هركس دوست و برادر خود را محرمانه موعظه و نصیحت كند، او را زينت بخشيده است و چنانچه این کار علنى باشد، سبب تحقیر و تضعيف او شده است».
5. القاء غیر مستقیم
یکی از تکنیک‌های اثربخشی در انتقال مفاهیم به دیگران، استفاده از القاء غیر مستقیم است. در منابع روایی به این تکنیک این چنین اشاره شده است: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ اَلْوَرَعَ وَ اَلاِجْتِهَادَ وَ اَلصَّلاَةَ وَ اَلْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَةٌ»؛[6] «با غير زبان مردم را به دين دعوت كنيد، آنها بايد ورع و پارسائى و تلاش و نماز و كار خير شما را ببينند، زيرا اينها خود دعوت‌کننده باشند». القای غیرمستقیم در قالب ارائه الگو و عملکرد مناسب، قالب فیلم و داستان، معما و کنایه عملی ساخت.
سخن آخر
کشورهای غربی برای القای فرهنگ منحط و غیراخلاقی خود با تولیدات جذاب رسانه و القای غیرمستقیم، به‌صورت تدریجی ضربات ویرانگری بر سرمایه اجتماعی ایران عزیز وارد کرده است. سزاوار است متولیان امور فرهنگی نیز با ارائه راهکارهای علمی، مانع گسترش نواهی و منکرات اجتماعی در جامعه شوند.
پی نوشت:
[1]. تحریم: 6.
[2]. صف: 2 و 3.
[3]. آل‌عمران: 159.
[4]. طه: 44.
[5]. مجلسی، بحارالانوار،ج75، ص374.
[6]. کلینی، الکافي، ج۲، ص۷۸.