امر به معروف وقتی اثرگذار است که قالب آن همچون محتوای آن معروف باشد.
در تعارفات و آداب مهمانی رسم ادب این گونه است که اگر مهمانی دعوت می‌شود، در حد توان باید غذای خوب طبخ کرد. غذای خوب برای تکریم مهمان کافی نیست. ممکن است غذا خوب باشد اما ظرفی که جلوی مهمان گذاشته می‌شود، چِندش‌آور باشد. پس برای تکریم مهمان و برای این‌که در امر مهمان‌نوازی سنگ تمام گذاشته شود، باید هم غذا مطبوع باشد و هم ظرف شکیل و دلپسند.
این تمثیل، تمثیل مناسبی است که در سخن گفتن با مردم نیز باید این ضابطه را رعایت کرد که هم محتوی خوب باشد و هم قالب آن. به عبارت دیگر هم باید حرف خوب زد و هم حرف را خوب زد: «قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»؛[1] «با مردم به زبان خوش سخن بگویید».
کمال یک حرف خوب این است که خوب گفته شود؛ ازاین‌رو باید حرف خوب را خوب زد، در غیر این صورت، همان حرف خوب تباه خواهد شد.
این قضیه حتی در بیان معارف دینی که از محتوای عالی برخودار است از این قاعده مستثنی نیست. اگر قرار باشد این محتوای ناب در قالب نامطلوبی بیان شود، همان محتوای خوب را تحت الشعاع قرار خواهد داد و آن مطلب در ذهن مخاطب از ارزش خواهد افتاد و چه بسا این زدگی نسبت به کلیت دین برای کسانی‌که از دین یک شناخت بسیار سطحی دارند، تعمیم داده شود.
پس آموزه‌های متعالی دین را باید زیبا و دلنشین بیان کرد تا ضریب اثرپذیری آن نزد مخاطب ارتقاء پیدا کند. به‌همین خاطر امام رضا علیه‌السلام می‌فرماید: «إِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا»؛[2] «اگر مردمْ زیبایی‌های گفتار ما را می‌دانستند، از ما پیروی می‌کردند».
این قضیه وقتی ضرورت پیدا می‌کند که قرار باشد کسی را امر به معروف یا نهی از منکر کنیم. چرا که به طور طبیعی، امر و نهی فارغ از محتوای آن، برای نفس آدمی خوشایند نیست و افراد نسبت به آن مقاومت نشان می‌دهد. اگر قرار باشد این امر و نهی با زبانی تیز و به‌همراه اهانت و تندی بیان شود، بدیهی است که نه تنها اثری نخواهد داشت بلکه جرأت مخاطب برای یک عمل تلافی‌جویانه بیشتر خواهد شد. پس حتی امر‌به‌معروف که محتوای آن یک عمل بهنجار است، باید قالب آن زیبنده و ممتاز باشد.
وقتی خداوند به حضرت موسی و هارون علیهما‌السلام فرمود که فرعون را به دین توحید دعوت کنید، اشاره به همین مطلب کرد که گفتارتان باید نرم باشد. «اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»؛[3] «بسوی فرعون بروید؛ که طغیان کرده است! و با او کمال آرامی و نرمی سخن گویید، باشد که متذکر شود یا بترسد». وقتی این قضیه نسبت به فرعون که ادعای خدایی می‌کرد این گونه بوده در امر‌به‌معروف نسبت به یک مسلمان که از روی غفلت منکری را انجام می‌دهد، به مراتب باید با تأکید بیشتری این قضیه را رعایت کرد.
پی‌نوشت:
[1]. بقره: 83.
[2]. میزان الحکمة، ج8، ح13797.
[3]. طه: 43.