پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در تبیین آیه تطهیر، شخصاً مقصود از «عترت» و «اهلبیت» خود را بیان کرده است، به گونهای که جای هیچگونه ابهام و تردید و یا تفسیر و تأویلی نیست.
حدیث ثقلین
إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ مَا إِنْ تَمَسَّکتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّى یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کیفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا أَلَا هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا.
همانا من در میان شما دو چیز سنگین و گران میگذارم، که اگر بدانها چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نشوید: کتاب خدا و عترت من أهل بیتم، و این دو از یک دیگر جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من درآیند، پس بنگرید چگونه پس از من در باره آن دو رفتار کنید، آگاه باشید که این (یعنى تمسک بعترت) آب خوشگوار و شیرین است پس بیاشامید، و آن دیگر (یعنى روى برتافتن از ایشان) آب شور و تلخ است و از آن بپرهیزید
مقصود از اهلبیت در حدیث ثقلین
پیامبر خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در تبیین آیه تطهیر، شخصاً مقصود از «عترت» و «اهلبیت» خود را بیان کرده است، به گونهای که جای هیچگونه ابهام و تردید و یا تفسیر و تأویلی نیست. بیشک، در حدیث ثقلین نیز که ایشان در آن، اهلبیت خود را همتای قرآن به امّت معرّفی مینماید، مقصود از «اهلبیت»، همان جمعی است که آیه تطهیر در باره آنان نازل شده است.
بدینترتیب، برای روشن شدن مقصود از «اهلبیت» در حدیث ثقلین، توضیح کوتاهی در باره آیه تطهیر، ضرور مینماید.
در آیه تطهیر
متن آیه تطهیر، این است:
«اِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا؛ [۱]
خدا خواسته است که پلیدی را فقط از شما «اهلبیت» بزداید و شما را کاملاً پاک گرداند».
جالب توجّه است که این آیه در اواخر عمر پیامبر خدا نازل شده است، (از امام حسن (علیهالسّلام) روایت شده است که پس از آن که آیه تطهیر نازل شد، پیامبر (علیهالسّلام) تا پایان عمر شریفش هر روز، هنگام طلوع فجر، به درِ منزل آنها میآمده و میفرموده: «الصّلاة، یرحمکم اللّه! «اِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»؛ خداوند، رحمتتان کند، نماز! خداوند خواسته است پلیدی را فقط از شما اهلبیت بزداید و شما را کاملاً پاک کند») [۲] نیز غالب احادیث، زمانی را که پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به این کار مبادرت ورزید، شش ماه دانستهاند. [۳][۴][۵][۶][۷][۸]
اهلبیت در حدیث ثقلین
بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که آیه تطهیر در اواخر عمر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نازل شده است. چنانکه حدیث ثقلین نیز در همان ایّام از ایشان صادر گردیده است.
آیه تطهیر در خانه امّسلمه بر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نازل شد. پس از نزول آن، پیامبر (صلیاللهعلیهوآله)، علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهمالسّلام) را فرا خواند و عبای خیبریِ خود را بر آنها کشید و فرمود:
«هؤلاءِ اهلبیتی؛ [۹][۱۰][۱۱]اینان، اهلبیت مناند.»اُمّ سلمه گفت: ای پیامبر خدا! من از «اهلبیت» نیستم؟پیامبر خدا فرمود:«انَّکِ اهلی خَیرٌ، وَ هؤلاءِ اهلبیتی، اللّهُمَّ اهلی احَقُّ! [۱۲] تو، خانواده من و در راه درست هستی و اینان، اهلبیت مناند. خداوندا! خانوادهام شایستهتریناند.»
در حدیث دیگری آمده که پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به او فرمود:
«انَّکِ مِن ازواجِ رَسولِ اللّهِ؛ [۱۳] تو، از همسران پیامبر خدایی.» در حدیثی دیگر آمده است که به او فرمود: «انَّکِ الی خَیرٍ، انتِ مِن ازواجِ النَّبِیِّ. [۱۴] [۱۵] تو در راه درست و از همسران پیامبر خدایی.»
در حدیثی دیگر، آمده است که اُمّ سلمه گفت: من عبا را کنار زدم تا همراه علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهمالسّلام) زیر آن قرار گیرم؛ ولی پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) آن را از دست من کشید و فرمود:
«انَّکِ عَلی خَیرٍ؛ [۱۶][۱۷][۱۸][۱۹] تو در راه درست هستی.»
انحصار اهلبیت در اصحاب کسا
از مجموع آنچه دو تن از همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) (اُمّسلمه و عایشه) در معنای «اهلبیت» از پیامبر خدا روایت کردهاند [۲۰] و آنچه هفده تن از اصحاب پیامبر خدا در باره آن، گزارش نمودهاند، [۲۱] و آنچه اهلبیت (علیهمالسلام)، خود در تفسیر «اهلبیت» گفتهاند، [۲۲] چنین بر میآید که تنها گروهی خاص از نزدیکان پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم)، «اهلبیت» شمرده میشوند و حتّی همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) جزو آن نیستند. بدینترتیب، مجال کمترین شک در مقصود از «اهلبیت» برای محقّق منصف، باقی نمیماند. (این نکته بدیهی مینماید که «اهلبیت» در آیه تطهیر، شامل پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) نیز میشود؛ ولی در حدیث ثقلین که «اهلبیت» به عنوان جانشینان پیامبر خدا مطرح شدهاند، پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) از «اهلبیت» خارج است.)
مضمون و سیاق آیه تطهیر
مضمون و سیاق آیه تطهیر نیز مؤیّد احادیثی است که «اهلبیت» را به جمع خاصّی از نزدیکان پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) تفسیر کردهاند.
به علاوه، سیره عملی پیامبر خدا در تبیین این آیه شریف از همان ابتدای نزول آن (یعنی آنگاه که برای دفع احتمال ورود همسرانش در عنوان «اهلبیت»، مانع از ملحق شدن همسر بزرگوارش اُمّسلمه به «اصحاب کسا» شد، تا هنگام مرگ، [۲۳] به گونهای بود که هیچگونه اختلافی در مفهوم و مصداق «اهلبیت» باقی نمیگذاشت و در زمان حیات ایشان، جز گروه خاصّی از نزدیکان پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) که از نظر علمی و عملی، شایستگی هدایت و رهبری امّت اسلامی را داشتند، کسی مدّعی این عنوان نبود. [۲۴]
بنا بر این، هرگونه شبهه در مفهوم و مصداق «اهلبیت» در آیه تطهیر و حدیث ثقلین، در برابر سخنان صریح و روشن پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) در تفسیر این عنوان و سیره عملی ایشان در این زمینه، فاقد ارزش علمی است.
مضمون حدیث ثقلین
قابل توجّه، این که: مضمون حدیث ثقلین و تأکید پیامبر خدا بر این نکته که قرآن و اهلبیت، تا قیامت با هم هستند و جامعه اسلامی موظّف به پیروی از آنان است، به روشنی دلالت دارد که مصادیق «اهلبیت»، به اصحاب کسا (که آخرین آنان (امام حسین (علیهالسلام))، پنجاه سال پس از رحلت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) به شهادت رسید) منحصر نیستند؛ بلکه چنانکه در شماری از احادیث اهلبیت (علیهمالسّلام) بدان تصریح گردیده است، نُه تن از فرزندان حسین (علیهالسّلام) نیز بدان افزوده میشوند.
عترت در لسان امام علی
امام علی (علیهالسّلام) در تبیین معنای «عترت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید:
«انا وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ وَ الائِمَّةُ التِّسعَةُ مِن وُلدِ الحُسَینِ، تاسِعَهُم مَهدِیُّهُم وَ قائِمُهُم، لا یُفارِقونَ کِتابَ اللّهِ وَ لا یُفارِقُهُم حَتَّی یَرِدوا عَلی رَسولِ اللّهِ (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) حَوضَهُ؛ [۲۵][۲۶] من و حسن و حسین و نُه امام از فرزندان حسین (که نهمین آنان، مهدی و قائم آنهاست) [امامانی هستیم که] از کتاب خدا جدا نمیشوند و کتاب خدا هم از آنان جدا نمیشود تا در کنار حوض [کوثر] بر پیامبر خدا وارد شوند.
احادیث اثنیعشر خلیفه
البتّه در احادیث معتبر در نزد اهل سنّت، با این صراحت، «عترت» بر دوازده نفر از خاندان رسالت، تطبیق نشده است، ولی باید توجّه داشت که احادیثی که تأکید میکنند خلفای پیامبر خدا دوازده نفرند، جز با مبنای اعتقادی پیروان اهلبیت (علیهمالسّلام) قابل توجیه نیستند.[۲۷] نمونههایی از این احادیث، به شرح زیرند:
«لا یَزالُ الدِّینُ قائِما حَتَّی تَقومَ السّاعَةُ، او یَکونَ عَلَیکُم اثنا عَشَرَ خَلیفَةً، کُلُّهُم مِن قُرَیشٍ؛ [۲۸] دین خدا، همواره پا بر جاست تا این که قیامت بر پا شود و یا دوازده نفر بر شما خلیفه شوند که همگی از قریشاند.»
نقلی دیگر
در نقلی دیگر، آمده است:
«لا یَزالُ الاِسلامُ عَزیزاً الَی اثنَی عَشَرَ خَلیفَةً؛ [۲۹] اسلام تا دوازده خلیفه، همواره عزّتمند است.» بدینسان، میتوان گفت که اینگونه احادیث، به شمول مفهوم «عترت» بر سایر امامان اشاره دارد، چنانکه در احادیث اهلبیت (علیهمالسّلام) بدان تصریح شده است.
پانویس
۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.
۲. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۵۶۵، ح۱۱۷۴.
۳. ر. ک:ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذیّ، ج۵، ص۳۵۲، ح۳۲۰۶.
۴. ابنحنبل، احمد، مسند ابن حنبل، ج۴، ص۵۱۶، ح۱۳۷۳۰.
۵. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۷۲ ح۴۷۴۸.
۶. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۳، ص۵۶، ح۲۶۷۱.
۷. ابنابیشیبه، ابوبکر، المصنّف فی الاحادیث و الآثار، ج۷، ص۵۲۷ ح۴.
۸. طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، ج۱۲، ص۶.
۹. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۵، ص۳۵۱، ح۳۲۰۵.
۱۰. ابنحنبل، احمد، مسند ابن حنبل، ج۱۰، ص۱۹۷، ح۲۶۶۵۹.
۱۱. ابنابیشیبه، ابوبکر، المصنّف فی الاحادیث و الآثار، ج۷، ص۵۰۱، ح۴۰.
۱۲. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۱، ح۳۵۵۸.
۱۳. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۳، ص۲۰۷، ح۳۱۸۸.
۱۴. طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، ج۱۲ جزء ۲۲، ص۷.
۱۵. ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۴۱۳.
۱۶. ابنحنبل، احمد، مسند ابن حنبل، ج۱۰، ص۲۲۸، ح۲۶۸۰۸.
۱۷. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۳، ص۵۳، ح۲۶۶۴.
۱۸. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۲۳، ص۳۳۶، ح۷۷۹.
۱۹. ابو یعلی، احمد بن علی، مسند ابویعلی، ج۶، ص۲۴۹، ح۶۸۷۶.
۲۰. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۲۳۱ (اهلبیت (علیهمالسّلام)/ فصل یکم/ همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و مصداق «اهلبیت».
۲۱. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۲۶۱ (اهلبیت (علیهمالسّلام)/ فصل یکم/ اصحاب پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و مصداق «اهلبیت».
۲۲. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۲۸۷ (اهلبیت (علیهمالسّلام)/ فصل یکم/ اهلبیت (علیهمالسّلام) و مصداق «اهلبیت».
۲۳. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۳۰۱ (درود فرستادن بر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) بر اهلبیت (علیهمالسّلام) و ویژه ساختن آنان در فرا خوانی به نماز.
۲۴. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۲۳۱ (اهلبیت (علیهمالسّلام)/ فصل یکم:مصادیق «اهلبیت».
۲۵. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۲۸۸، ح۵۴.
۲۶. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۳۳۸، ح۱۲۰.
۲۷. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۳۵۹ (اهلبیت (علیهمالسّلام)/ فصل یکم/ پژوهشی در باره احادیث مربوط به تعداد امامان.
۲۸. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۳۱۰، ح۷۹.
۲۹. ر. ک:محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۹، ص۳۱۰، ح۷۷.