در چیستی مفهوم «جاریات» چند احتمال وجود دارد. با توجه به بهترین برداشت یعنی «کشتیهای روان در دریا»، سوگند یاد کردن به آن از سوی خداوند نه تنها اشکالی ندارد، بلکه در راستای یادآوری نعمتهای بیشمار به انسان به کار رفته است.
مراجعه به قرآن کریم به هدف جستوجو در آیات و تلاش برای یافتن تضاد و نامفهوم جلوهدادن آنها، یکی از تلاشهای نافرجام ملحدان و دشمنان اسلام میباشد. یکی از این نوع پرسشها، به سخره گرفتن سوگند و قسمهای خدا در آیات ابتدایی سوره ذاریات بهویژه آیه سوم آن است؛ «وَ الذَّارِياتِ ذَرْواً * فَالْحامِلاتِ وِقْراً * فَالْجارِياتِ يُسْراً».[1] در واقع پرسشکننده با ارائه ترجمه از آیه سوم، ادعا میکند که خداوند در این آیه به کشتیهای روان در دریا سوگند و قسم یاد کرده و اینگونه قسمخوردن هیچ مفهوم منطقی ندارد.
پیش از بررسی مفهوم آیه مد نظر، توجه به این نکته ضروری است که هیچگاه نباید برای فهمیدن معنا و مفهوم آیات قرآن به ترجمهها بسنده کرد؛ زیرا قرآن به زبان عربی است و یکی از ویژگیهای لغت و ادبیات عربی، کامل بودن و فصیح بودن آن است. از اینرو برگردان واژههای این زبان به زبانهای دیگر به دشواری صورت میپذیرد و یا اصلا ممکن نیست.[2]
همچنین فهم هر زبان نیاز به دانش و آگاهی نسبت به قواعد زبانشناختی مخصوص به آن دارد. ادبیات عرب نیز از این قاعده پیروی میکند و قوانین مربوط به فصاحت، بلاغت و معیارهای زینتآرایی سخن در آن به وفور یافت میشود.[3]
پیرامون توضیح و تفسیر این آیه مبارک چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد:
الف- در اینکه ترجمه صحیح از «جاریات»، کشتی باشد، میان مفسران تفاوت دیدگاه وجود دارد؛ برخی برای این واژه، سه احتمال مفهومی بیان کردهاند. یعنی منظور از چیزهایی که در جریان هستند یکی از این سه مورد است؛ کشتیها، بادها و کواکب یا سیارهها.[4]
ب- در برخی احادیث تفسیری از امیرالمؤمنین علیهالسلام نقل شده که ایشان «جاریات» را به کشتیها معنا کردند.[5] به نظر میرسد که بیشتر مترجمان قرآن، با توجه به این حدیث شریف، جاریات را به «کشتیها» ترجمه کردند.
بیتردید معنا و مفهومی که معصومان علیهمالسلام از قرآن مجید ارائه میدهند، بهترین معنا خواهد بود، اما با توجه به برخی قواعد زبان عربی، همچنان این احتمال وجود دارد که سوگند یاد شده در این آیه، به کشتیها نباشد؛ در واقع احتمال دارد که سوگندها در آیات نخست سوره ذاریات به خود خداوند و «رب العالمین» اختصاص داشته باشد. در این صورت واژههای «ذاریات»، «حاملات» و «جاریات» سه صفت برای سه موصوف محذوف هستند. بنابراین معنای اصلی آیه «فالجاریات یُسرا» چنین است: «قسم به پروردگار کشتیهای روان در دریا». بر این اساس، سوگند خداوند به خویشتن بوده و نه به اشیاء نام برده در این آیات.[6]
ج- حتی اگر جاریات به معنای کشتیها باشد، همچنان با نگاهی دقیق میتوان ادعا کرد که چنین سوگندی از سوی خداوند، اشاره به یک نکته لطیف و ظریف است؛ در دنیایی که بیشتر مردم، دلداده دانش تجربی بوده و از پیشرفت تکنولوژی، احساس شادی و غرور میکنند، غافل از آن هستند که تمام این پیشرفتها در بستری است که خداوند آماده ساخته و تمام قوانین فیزیکی و شیمیایی، همه ریشه در قدرت و اراده پروردگار جهانیان دارد.
اینجاست که خداوند با قسم یاد کردن به کشتیهای روان در دریا، به انسان مغرور و غافل یادآوری میکند که اگر خداوند ویژگیهای موجود در آبها و کشتیها را به آنها نمیداد، هیچگاه کشتیها در روی آب نمیماندند و حرکت روی آب، ممکن نبود. پس بیتردید چنین سوگندی، از ارزش بالایی برخوردار میباشد و هیچ ابهامی ندارد.
پی نوشت:
[1]. ذاریات/3-1.
[2]. کلینی، محمد، الكافي، الاسلامیة، ج2، ص 632، ح20.
[3]. غروی، محمدامین، موسوعه رد شبهات، مؤسسه مشعر، ج20، ص 29.
[4]. کاشانی، فتحالله، منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، اسلامیة، ج9، ص 27.
[5]. قمی، علی، تفسير القمي، دار الکتاب، ج2، ص 327.
[6]. ابیاری، ابراهیم، الموسوعة القرآنية، موسسة سجل العرب، ج4، ص 422.