با عالم برزخ بیشتر آشنا شویم

خداوند متعال در قرآن کریم بیان می‌کند که انسان به محض مردن و انتقال به عالم آخرت، وارد عالم جدیدی شده که به عالم برزخ معروف است.

قرآن در این رابطه می‌فرماید: «حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ [مومنون/ 99-100] انسان كه از اين دنيا مي‌رود، به عالم ديگرى به نام «برزخ» وارد مي‌شود و در آن‌جا هست تا وقتي‌كه در صور دميده شود و مردم از قبرها بيرون آيند، در آن وقت به عالم قيامت وارد مي‌شوند».

اما در رابطه با این‌که در این عالم چه می‌گذرد و چگونه خصوصیاتی دارد باید گفت:

در لغت، فاصله بين دو خشكى يا دو آب يا دو چيز ديگر را «برزخ» گويند. و چون عالمى كه انسان پس از مردن در آن‌جا بسر مي‌برد، فاصله ايست بين عالم دنيا و قيامت، آن‌را عالم برزخ گويند.[1] بين اين عالَم كه عالم جسم و جسمانيات است و بين عالم اسماء و صفات الهى، دو عالم دیگر فاصه است: يكى عالم «مثال» و ديگرى عالم «نفس». عالم مثال را «برزخ» و عالم نفس را عالم «قيامت» گويند. و انسان تا از اين دو عالم نگذرد به مقام اسماء و صفات الهيّه نخواهد رسيد؛ كما اين‌كه انسان، تا از عالم برزخ نگذرد به عالم قيامت نمی‌رسد.

عالم ماده داراى طبع و جسم و جسمانيّات است و عالم نفس، تجرد مطلق از ماده و آثار ماده است؛ ولى عالم برزخ فاصله بين اين دو عالم است؛ يعنى ماده نيست، ولى آثار مادّه از «كَيف» و «كَمّ» و «أيْن» و غيرها را دارد؛ لذا موجودى كه در عالم برزخ است ماده ندارد؛ اما شكل و صورت و حد و كم و كيف و أعراض فعليه را دارد؛ يعنى داراى اندازه و حدود است، داراى رنگ و بوست. صورت مردمان برزخى رنگ و حد دارد، و در آن‌جا خوشحالى و مسرت و غضب و نگرانى هست. بنابراين، موجودات برزخيه داراى صورت جسميه هستند، ولى ماده ندارند.

از طرفى عالم برزخ را «عالم خيال» نيز مي‌گويند؛ خيال، يعنى عالمى كه در آن‌جا صورت محض است و هيچ ماده‌ای نيست، به همین خاطر صورى كه در آن‌جا موجود است به مراتب از موجوداتى كه در عالم ماده هستند قوی‌تر و عظيم‌تر، و حركتش سريع‌تر است، لذا حزن و اندوه و يا مسرت و لذتش بیشتر می‌باشد؛ پس بايد دانست كه عالم برزخ، يك عالم بسيار وسيعى بوده که از عالم ماده بسيار قوی‌تر است.

چون عالم خواب نمونه‏اى از برزخ است، در خواب‏هایى كه انسان در بعضى اوقات می‌بيند، با آن‌كه خواب از مرگ خيلى ضعيف‌تر است، و برزخِ خواب انسان نيز از برزخِ مرگ بسيار ضعيف‌تر است؛ ولى در خواب‌هایى كه ديده مي‌شود هم موجودات، قوی‌تر و عظيم‌تر و عجيب‌تر، و فعاليت‏ها و حركت‏ها و سرعت‏ها شديدتر، و هم لذت‏ها و شادي‌ها و اندوه‏ها و غصه‏ها بيشتر است و خوف و هراس نیز به مراتب بیشتر خواهد بود.

برای روشن شدن این وسعت و سرعت به این مثال دقت کنید: انسان در اين دنيا اگر بخواهد از خيابانى عبور كند، بايد با دقت به اين‌طرف و آن‌طرف بنگرد تا از تصادف با ماشين محفوظ بماند، سپس آرام حركت كند تا عرض خيابان را طى کند. اما در عالم خواب و برزخ اين‌طور نيست؛ يك مرتبه اراده مي‌كند كه برخيزد و به سمت آسمان حرکت کند، بلند شده و در آسمان سير مي‌كند و بدون بال و پر مادى روى ابرها حركت کرده و تمام عالم را تماشا مي‌كند، سپس پایين می‌آید و مانند برق در درياها و اقيانوس‏ها شنا مي‌كند و در يك لحظه آن‌ها را به پايان مي‌رساند!

چه اندازه اين حركت‏ها و سرعت‏ها نسبت به آن حركتِ از عرض خيابان، شديدتر و قوی‌تر است، به همان اندازه سِنخه و كيفيت عالم برزخ به اين عالم، قوی‌تر و عظيم‌تر است. بنابراين، حقائق برزخيّه اصولًا قابل پائين آمدن و نشان دادن در آئينه مادّه نيستند؛ بلكه عالم ماده آن‌چه را كه در خود از عالم برزخ نشان مي‌دهد فقط به اندازه سعه و گنجايش خود ماده است.

بايد دانست كه: بدنی كه در ميان قبر مي‌رود و بر روى آن خاك می‌ريزند، غير از صورت مثالى است كه به برزخ مي‌رود. سؤال و حساب با بدن مثالى است نه با بدن خاكى؛ بدن خاكى حركتى ندارد، چشم و گوش و ادراكی ندارد، در ميان قبر بپوسد يا نپوسد تفاوتی ندارد. امّا بدن مثالى كه همان عالم صورت انسانى است، نمی‌ميرد بلكه زنده است، ديده بصيرت و ادراكش كم نمی‌شود بلكه بیشتر مي‌شود؛ و با همین بدن است که مورد سؤال و مؤاخذه قرار گرفته، سپس مورد ثواب يا عقاب برزخى قرار مي‌گيرد.

و علت آن‌كه در بسيارى از روايات از عالم «برزخ» به قبر، و نكير و منكر و مؤاخذه در قبر تعبير شده است به این خاطر است‌كه: عالم برزخ به دنبال دنياست، و قبر هم به دنبال زندگى دنياست؛ و بدين مناسبت عالم برزخ را كه تعلّقى به عالم قبر دارد، به عالم قبر تعبير شده است.

اما در قيامت، روح با بدن جسمانى مورد مؤاخذه و ثواب و عقاب واقع مي‌گردد و معاد جسمانى از ضروريات مذهب است؛ خداوند تبارك و تعالى در محشر روح را با بدن حاضر مي‌فرمايد و به سزاى اعمال خود از خير و شر مي‌رساند.

در برزخ، آسمان و زمين وجود دارد، چون عالَم صورت است، و موجودات و نفوس برزخيّه از دنيا اطلاع دارند و از آسمان‌ها و زمين مطلع‌اند، البتّه حيات آن‌ها در ملكوت آسمان و زمين است. هم‌چنین در برزخ، شب و روز وجود دارد و این آیه از قرآن که می‌فرماید: «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ [غافر/46] عذاب آن‌ها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند، و روزى كه قيامت بر پا می‌شود دستور می‌دهد آل فرعون را در سخت‏ترين عذاب‌ها وارد كنيد» به چند دلیل راجع به عالم برزخ است، نه عالم قيامت كبرى:

1. از عنوان «غُدُوّ و عَشى» زيرا همان‌طور كه ذكر شد در قيامت كبرى، روز و شب نيست.

2. از عنوان «يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا» زيرا كه معنايش اين است كه: مشركين را بر آتش عرضه می‌کنند، و معنى عرضه آن نيست كه در آتش می‌افكنند، بلكه آن است كه کنار آتش مي‌برند و در كنار آن قرار مي‌دهند و آتش را به آنان می‌نمايانند، به طوري‌كه لهيب و شعله آتش، آنان را فرا نمی‌گيرد، و ليكن حرارت آتش به آن‌ها مي‌رسد و از منظره وحشت‌ناك آن متألّم و متأثّر مي‌گردند. لذا بهشت و جهنّمِ قيامتى در برزخ نيست، بلكه راهرویی است براى قيامت و دريچه ايست براى رسیدن به آن.[2]

-----------------------------

پی‌نوشت:

[1]. برگرفته از کتاب معاد شناسى، ج‏2: آيت الله سيد محمد حسين حسينى تهرانى‏، ص 161 تا 170.
[2]. همان، ج2، ص 245.