بی‌شک، بداء یکی از آموزه‌های اسلام است که در مواردی اتفاق می‌افتد. یکی از موارد آن بداء در مقدار غیبت است؛ ولی در اصل ظهور امام زمان هرگز بداء راه ندارد.
اصل ظهور امام زمان علیه‌السلام از وعده‌های حتمی خدای مهربان است که هرگز بداء در آن راه ندارد. امام باقر علیه‌السلام فرمود: «إِنَّ الْقَائِمَ مِنَ الْمِيعَادِ وَ اللَّهُ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»؛[1] «به راستی که قیام امام زمان علیه‌السلام از وعده‌هاست و خداوند هرگز از وعده خود تخلف نمی‌کند».
از سویی ظاهر برخی روایات، سخن از بداء[2] به میان آورده است که به یک مورد آن اشاره می‌شود. اصبغ بن نباته می‌گوید که امیرالمؤمنین علیه‌السلام را در حال تفکر دیدم، از علتش سؤال کردم، حضرت فرمود: «فَكَّرْتُ فِي مَوْلُودٍ يَكُونُ مِنْ ظَهْرِي الْحَادِيَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِي هُوَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً تَكُونُ لَهُ غَيْبَةٌ وَ حَيْرَةٌ يَضِلُّ فِيهَا أَقْوَامٌ وَ يَهْتَدِي فِيهَا آخَرُونَ فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ كَمْ تَكُونُ الْحَيْرَةُ وَ الْغَيْبَةُ قَالَ سِتَّةَ أَيَّامٍ أَوْ سِتَّةَ أَشْهُرٍ أَوْ سِتَ سِنِينَ فَقُلْتُ وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنٌ فَقَالَ نَعَم»؛[3] «فكر مىكردم درباره مولودى كه فرزند يازدهم من است، او همان مهدى است كه زمين را از عدل و داد پر كند، چنانكه از جور و ستم پر شده باشد. براى او غيبت و سرگردانى است، كه مردمى در آن زمان گمراه گردند و ديگران هدايت شوند، عرض كردم: يا اميرالمؤمنين، آن سرگردانى و غيبت تا چه اندازه است؟ فرمود: شش روز يا شش ماه يا شش سال، عرض كردم: اين امر (غيبت و سرگردانى) شدنى است؟ فرمود: آرى!».
چند احتمال در این روایت
هرچند نظر قطعی در مورد این‌گونه روایات مشکل است و علمش را باید به اهلش واگذار کرد؛ ولی بزرگان در معنای این روایت چند احتمال را بیان کرده‌اند:
یک. این روایت اشاره به وجود «بداء» در مقدار غیبت امام زمان علیه‌السلام دارد؛ زیرا با توجه به مجموع متون دینی، احتمال تغییر در مقدار زمان غیبت وجود دارد؛ علاوه بر اینکه در آخر همین روایت از بداهای خداوند نیز یاد شده است.[4]
دو. ممكن است این روایت، در صدد بيان مقدار سرگردانى و عدم تعيين تكليف باشد و استقرار غيبت پس از آن مدت اتفاق افتد.[5]
سه. شاید این مقداری که در روایت ذکر شده است، مقدار حتمی و یقینی غیبت باشد؛ ولی بنابر دلایل و مصالحی، خداوند بر آن مقدار بیفزاید.[6]
بنابراین باید گفت که هرگز در اصل غیبت، بداء حاصل نخواهد شد؛ هرچند در مقدار آن، احتمال بداء وجود دارد و آن نیز بدون حکمت نخواهد بود.
پی‌نوشت:
[1]. نعمانی، ابن‌ابی زینب، الغیبة، نشر صدوق، ص303.
[2]. بداء، یعنی اینکه خداوند اموری را که نزد بندگان مجهول بوده است را ظاهر می‌کند بدون اینکه مستلزم عجز و تغییر در اراده خدا از روی جهل و عجز باشد.[مفید، محمدبن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیة، ج1، ص65]
[3]. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، اسلامیه، ج1، ص338.
[4]. مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، اسلامیه، ج4، ص43.
[5]. فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، کتابخانه امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج2، ص408.
[6]. یزدی حائری، علی، إلزام الناصب، الاعلمی، ج1، ص247.