بعد از تحقیق و بررسی عقاید و باورهای دینی و رسیدن به ثبات متکی بر شناخت و معرفت، جایی برای تعصب در آموزه‌های اسلام باقی نمی‌ماند.
جمله معروفی از برتراند راسل درباره تعصب، در فضای مجازی منتشر شده است که می‌گوید: «کسانی که نمی‌خواهند به عقایدشان شک کنند، متعصب‌اند». این جمله هرچند در ذات خود اشکالی ندارد؛ ولی جمله حقی است که از آن اراده باطل می‌شود.
شک در کلام برتراند راسل
بنابر کلام راسل در همین جمله نیز باید شک کرد؛ زیرا این جمله وحی منزَل نیست. آیا راسل و پیروانش، در همین جمله شک کردند، یا نمی‌خواهند، نمی‌توانند و یا می‌ترسند؟ آیا راسل شک نکرد که این جمله برای تمام باورهاست و یا باورهای بدون تحقیق!؟ آیا در عقاید صحیحی که بدون کم‌وکاست و بعد از تحقیق و بررسی چندین ساله و استدلال عقلی حاصل شده است نیز، جای شک و شبهه وجود دارد!؟
عقاید و باورهای انسان
بی‌شک هر انسانی برای خودش، عقاید و باورهایی دارد که زندگی روزمره خود را بر اساس آن بناگذاشته است.
عقل و خرد هر انسانی حکم می‌کند که باید این باورها عالمانه و بر اساس تحقیق باشد. اسلام نیز بر این امر تأکید فراوانی دارد. قرآن کریم در موارد فراوانی به تعقل، علم‌آموزی و... سفارش کرده است. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِي ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّيَاطِ حَتَّى يَتَفَقَّهُوا»؛[1] «می‌خواهم با تازيانه بر سر اصحابم بزنند تا دين را خوب بفهمند» و بی‌شک، برای فهم باید تحقیق کرد و همه جوانب مسأله را بررسی کرد.
تعصب، مانع تحقیق
یکی از موانع تحقیق در مورد عقاید و باورها، تعصب بی‌جا داشتن است و بی‌تردید پیامبر اسلام هرگز تعصب ندارند. قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ فَأْتُوا بِكِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ»؛[2] «بگو: کتابی هدایت‌بخش‌تر از این دو از نزد خدا بیاورید، تا من از آن پیروی کنم!». این آیه به صراحت می‌فرماید که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و پیروان ایشان هرگز تعصب ندارند.
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْإِيمَانِ مِنْ عُنُقِهِ»؛[3] «کسی که تعصب داشته باشد و یا برایش تعصب به خرج دهند، رشته ایمان را از گردن خویش باز کرده است».
تعریف تعصب
تعصب و تحجر به معنای ایستایی، تحول‌ناپذیری، جمود و برنتابیدن فرهنگ و ارزش‌های حق و متعالی، در سه حوزه بینشی، گرایشی و رفتاری است.[4] بنابراین ثبات متکی بر شناخت و تحقیق، ایمان بر اساس معرفت، غیرت دینی متکی بر باورهای صحیح و غیرت شخصی، خانوادگی و ملی استوار بر آموزه‌های دینی، هرگز تعصب نخواهد بود.
رابطه تحقیق و تعصب
از آنجاکه اصول دین در اسلام تحقیقی است، جایی برای تعصب باقی نمی‌ماند؛ بنابراین هیچ ضرورتی ندارد که پس از شناخت و ایمان واقعی، کسی دائم شک کند و متزلزل گردد وگرنه[به قول راسل] متعصب خواهد بود!
چرا دین‌ستیزان و اسلام‌هراسان، در باورهای خویش شک و تردید نمی‌کنند و نامش را «تعصب» نمی‌گذارند؛ ولی اگر مؤمنی که به حکم عقل و عقلاء بر امری پایبند شد، اگر شک نکند، «متعصب» می‌گردد!؟ این همان قانون بی‌منطق و دیکتاتورمآبانه جاهلانی است که خداوند درباره آن‌ها می‌فرماید: «اکثر اینها نه گوش شنوا دارند و نه در امورشان تعقل می‌کنند».[5]
شک، مقدمه رشد و خردمندی
شک در عقاید و حرکت برای یقین، نشانه خردمندی، آزادگی و رشد است؛ ولی کسانی که از اشتباه بودن باورهای قبلی خود و تغییر آن‌ها می‌ترسند، یا حوصله وقت گذاشتن و صرف انرژی دوباره برای بازسازی و اصلاح آن‌ها را ندارند؛ گرفتار تعصب و در نتیجه انحراف شناختی خواهند شد. این امر در اسلام مذموم است؛ زیرا شک ابتدایی، باعث بررسی زوایای مختلف مسأله شده و فرآیند رشد و یادگیری را در انسان، دوچندان می‌کند.
پی‌نوشت:
[1]. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، اسلامیه، ج1، ص31.
[2]. قصص: 49.
[3]. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، اسلامیه، ج2، ص307.
[4]. رک: مصطفوی، حسن، التحقیق، فرهنگ و ارشاد، ج8، ص145.
[5]. فرقان: 44.