رهروان ولایت ـ با یک نگاه ویژه به جهان، عمده نگرش توحیدی برای ما روشن میشود؛ چون جهان آفرینش، جهان سيستمها یا همان مجموعههای منظم است.
وجه اشتراک همه پديدههاي عالم از بزرگترين کهکشانها تا ريزترين اتمها اين است که همه آنها سيستم هستند و داراي انواع زير سيستمها و فرا سيستمها ميباشند، نظام احسن آفرینش، مجموعهای از سیستمهایي است که با هم کار كرده و هدف معینی را دنبال میکنند. سیستمها حتّی در جهان مادی به نوع فیزیکی آن محدود نمیشود. بلكه اين مفهوم دايره وسيعي دارد و در مورد پدیدههای مجرد و پویا مثل اقتصاد نیز به کار گرفته میشود.
لذا در همين ابتداي امر، با اين نگرش، يکي از مباحث اساسي در بحث عدل الهي يعني وجود تفاوتهاي به ظاهر تبعيض آميز، به خوبي قابل درک خواهد بود؛ وقتي که با دقت به يکي از سيستمهاي دستساز بشر مثلاً يک سيستم الکترونيکي مثل رايانه نگاه ميکنيم متوجه تفاوتهاي بسياري ميشويم که قطعات کوچک و بزرگ با کاراييهاي متفاوت، جريان کار پویا و پایداری را فراهم مينمايند که به وضوح ميتوان گفت در بين اين همه تفاوت و اختلاف در اجزا، حتي يک "جزء غير مهم" هم يافت نميشود ولو يک قطعه سيم ناچيز درست عمل نکند ديگر شاهد جريان پيوستهای نخواهيم بود.
به خوبي مشخص است که سازندگان اين اجزاي متفاوت، قصد ظلم و اجهاف نداشتند بلکه ايجاد هر سيستم منظم و پايداري اعم از اعتباري و يا تكويني، مستلزم وجود تفاوت است، چون سامانه يا سيستم (System) مجموعه يا گروهي از اجزاء مرتبط است كه هدف يا اهدافي خاص را دنبال ميكنند، به گونهاي كه واحدي پيچيده را تشكيل ميدهند. (گذشته از اين كه تفاوت موجودات، ذاتي آنها ميباشد و لازمه نظام علت و معلول است).[1]
در يك نگاه كلّي به رويكرد سيستمي؛ از ديد دانشمندان، سيستمها به دو دسته باز و بسته تقسيم ميشوند:
1ـ سيستمهاي باز: «آنهايي هستند كه با محيط خود، در تعاملاند و ميدانيم كه سيستمهاي مربوط به سه حوزه عدل الهي (تکوين، تشريع و جزا) سیستمهای باز هستند که با محيط خود (چه ابعاد فيزيکي و چه متافيزيکي، چه خالق و چه مخلوقات) در تعامل سازنده و پويا هستند.
2ـ سيستمهاي بسته: «آنهايي هستند كه با محيط، ارتباطي ندارند و سرانجام به نابودي كشيده ميشوند». البتّه در جاي خود به اثبات رسيده است كه هيچ سيستم کاملاً بستهاي وجود ندارد، چون محکوم به فناست. ولي بعضي سيستمهاي انساني تعامل سازنده و پويايي با خالق و مخلوقات برقرار نميكنند که همين امر سبب بروز مشکلاتي ميشود.
از ديدگاه ديگر، تمامي سيستمهاي بدون واسطه مربوط به آفريدگار، (که موجوديتشان معلول برنامهريزي و عملكرد آگاهانه انسان نيست) هدفدار هستند و از سر بازيچه آفريده نشدهاند «وَمَا خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا لاَعِبِينَ»[انبياء/ 16] اينها سيستمهايي هستند كه اگر تعادل و اوضاع مجموعه ايشان به هم بخورد، با قدرت پروردگار ميتوانند آن را اصلاح كنند که پايداري و پویایی خود را نيز مديون همين ويژگي هستند.
سيستمهاي طبيعي هدفدار که موجوديتشان معلول برنامهريزي و عملكرد آگاهانه انسان نيست، خود به 3 دسته تقسيم ميشوند:
1ـ دون ارگانيك (از سيستمهاي ريز اتمي تا حرکت پوسته زمين، آب و هوايي و کهکشاني).
2ـ ارگانيك (از سيستمهاي سلولي تا جانوران و انسانها).
3ـ فوق ارگانيك (از انساني تا اجتماعات بدوی و جوامع گوناگون انسانی).[2]
بنابراين، ما در جهاني زندگي ميكنيم كه مملوّ از سيستمها است و هركدام از ما به تناسب سعه وجوديمان، مأموريتي داريم كه بايد آن را به خوبي انجام دهيم. اين امر هم با عدل الهي منافات ندارد؛ به اين دليل كه ما در يك سيستم ارگانيك يا فوق ارگانيك آن هم از نوع باز آن، قرار داريم، پس راه ارتقاء به هيچ وجه بسته نيست؛ اگر شخصي سعه وجودي بالايي داشته باشد، قطعاً جايگاه او در اين سيستم ارتقاء پيدا خواهد كرد.
براي درك صحيح مطلب، به همان مثال بالا بر ميگرديم: در يك كامپيوتر، يك سيم كوچك، عضوي از اين سيستم است و بايد كار خود را به خوبي انجام دهد، امّا او تا پايان عمر اين سيستم، همچنان در اين جايگاه خواهد ماند. امّا در سيستم ارگانيك يا فوق ارگانيكِ باز انساني، شخصي يتيم و مدرسه نرفته (چون از سعه وجودي بالا بهرهمند است) با چندين پلّه ارتقاء مواجه شده و در جايگاه رسالت و خليفه خدا در روي زمين قرار ميگيرد.
بنابراين بايد به افرادي كه همواره از جايگاه اجتماعي خود نالان بوده و اينكه در چنين خانوادهاي با چنين قدرت مالي يا علمي و اخلاقي به دنيا آمدهاند را منافي با عدل خداوند ميدانند گفت: شما در سيستمي قرار داريد كه در همه ابعاد آن (خواه صعودي و يا نزولي) امكان تغيير برايتان وجود دارد.
------------------------------------
پينوشت:
1. مجموعه آثار شهيد مطهري، ج 1، ص 126.
2. سیستم ها و جهان هستی.