شیخ مفید(ره) نخستین فقیهی كه به نظام ولایت فقیه تصریح كرد

 شیخ مفید(ره) از شخصیت‏های بزرگی است كه ارباب تراجم و دانشمندان رجال‏شناس به‏طور عموم او را ستوده و خدمات او را به عالم شیعه متذكر شده‏اند و این خود بزرگترین دلیل بر خدمتگزاری او به ساحت مقدس ائمه دین علیهم السلام و نوامیس مقدس این آیین است و از آنجایی كه سیاست كلی خلفای بنی‏عباس در دوران‏های مختلف نسبت‏به شیعه یك سیاست‏خشن و سختی بود، سعی می‏كردند با انواع مختلف آزار و شكنجه و نشر اكاذیب و جعل اخبار و نسبت دادن آنها به ائمه اطهار علیهم السلام، مذهب شیعه را آلوده سازند و میان آنان و عقایدشان تفرقه ایجاد كنند، اما با گذشت زمان و تضعیف دولت مركزی بنی‏عباس و با روی كار آمدن دولت‏های استقلال‏طلب شیعه همچون فاطمیین، صفاریان و طاهریان، شیعه از یك آزادی كامل برخوردار شد و این وضع موجب شد كه به فعالیت‏های وسیعی مشغول شوند و انجمن‏ها و حوزه‏های علمی را تشكیل بدهند و كتاب‏های علمی و مذهبی را تالیف كنند، ولی علمای اهل تسنن كه با آزادی سیاسی شیعه؛ وضع خود را در خطر می‏دیدند، ساكت ننشسته و شروع به تبلیغات دامنه‏داری بر علیه مذهب شیعه نموده و در علم كلام، اصول و استدلالات فقهی پیشرفت وسیعی كنند، لذا جهان تشیع به دانشمندانی نیازمند بود كه بتوانند از مذهب شیعه دفاع كنند و پاسخگوی شبهات و ایرادات آنها باشند.

در عصر شیخ مفید كه خود عرب بود، شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار گردیدند. وجود فقیه عالی مقامی چون شیخ مفید در میان آنان، اعتبار آنها را بالا برد و بیش از پیش نزد دوست و دشمن، بر احترام آنان افزود.
شیخ مفید شیعیان را از پراكندگی نجات داد و اوضاع اسف‌بار آنها را سامان بخشید، تا آن جا كه به اوج عزت رسیدند.
شیخ مفید در محله «كرخ» بغداد كه مركز شیعیان بود می‌زیست، و مسجد معروف «براثا» در آن محله كه تاكنون همباقی است، و زیارتگاه شیعیان است، محل تدریس شیخ مفید بود.

* شیخ مفید(ره) برای حفظ و صیانت تشیع، مكتب بحث و استدلال را گشود

شیخ مفید كه خود از محدثین عالی‏قدر شیعه بود، برای حفظ و صیانت این مذهب، مكتب بحث و استدلال را گشود و در سن 40 سالگی ریاست ‏شیعیان را در فقه و كلام و حدیث‏بر دوش گرفت و برای آشنا ساختن شیعه به روش استدلالی سایر فرقه‏های اسلامی، زحمات زیادی را متحمل شد و در عصری پرالتهاب و دورانی پراضطراب كه بحث‏ها، مناظرات، جدالها و گفتگوهای بسیاری ایج‏بود، سكانداری حركت‏شیعه را بر عهده گرفت.
او پس از شركت در مجامع عمومی بغداد، راه و روش استدلال را فرا گرفت و تسلط كاملی بر مسائل اصولی و كلامی پیدا كرد، بنابراین دست‏ به كار تهذیب فقه شیعه شد و سبك تازه‏ای كه در واقع مكمل همان سبك سابق بود، در پیش گرفت و طریقه استنباط و استخراج احكام را از روی ادله شرعیه به شاگردان خویش آموخت و علم اصول فقه را ـ كه در استنباط احكام مورد نیاز بود ـ به صورت دلپذیر و جامعی درآورد و مسائل متفرقه آن را جمع‏آوری كرده و به‏طور دقیق و مشروح تجزیه و تحلیل كرد و با رنج زیادی كه در این راه متحمل شد، قواعد اصولی را مرتب ساخت و كتاب كوچكی كه مشتمل بر تمام مباحث علم اصول بود، تصنیف كرد.

* شیخ مفید(ره) سرآمد فن مناظره

چیزی كه به زندگانی شیخ جلوه تازه‏ای بخشیده، قدرت مناظره او بود . شیخ در مجال مناظره از استحضار عجیبی برخوردار بود و پیوسته انگشت روی نقاط ضعف سخن طرف مقابل می‏گذاشت و اگر همه مناظرات شیخ در جایی گرد آید، عظمت او روشن‏تر می‌شود. هر چند شاگرد بزرگ او مرحوم «سید مرتضی‏» قسمتی از مناظرات او را در كتابی به نام «العیون‏» گردآورده و در زمان ما چاپ شده است.
در قدرت جدل و مناظره او همین بس كه مخالفان شیخ می‏گفتند: او توانایی آن را دارد كه ثابت كند این ستون از نقره است درحالی كه از سنگ باشد. به‏طور مسلم این سخن از باب مثل گفته شده و حكایت از توان و قدرت او در مناظره دارد .
نقل می‏شود كه وی تمام كتاب‌های مخالفان را حفظ كرد و به خاطر سپرد و بدین‌سان توانست‏ شبهه‏های آنان را پاسخ بگوید. همچنین در خانه شیخ مجلس بحثی برپا می‏شد كه اكثر علما از مذاهب مختلف در آن شركت می‌كردند و مفید با تمامی آنان به بحث می‏پرداخت. نمونه‏هایی از این مناظرات را در كتاب با ارزش «الفصول المختارة‏» می‏بینیم كه در آنها اوج مرتبت و ژرفایی اندیشه و تیزهوشی و لطافت فكر ایشان به روشنی جلوه‏گر است.

* مكتب شیخ مفید

عصر شیخ مفید، عصر شكوفایی تمدن اسلامی بوده و كاروان علم و دانش افق‏ها را می‏شكافت و پیش می‏رفت و جز مراكز اسلامی هیچ نقطه‏ای از نقاط جهان مهد علم و دانش نبود و آثار تمدن از همه‏جا دست و پای خود را جمع كرده و به این نقطه سرازیر گردیده بود . هنوز صلیبیان در فكر حمله به شرق نبوده و نیز ثنویان (مغول) در فكر هجوم به تمدن اسلامی نبودند. در چنین شرایطی كه جامعه اسلامی از نعمت امنیت‏خارجی برخوردار بوده و هر روز دامنه علم گسترش می‏یافت. كافی است‏بدانیم كه در پیشرفت علوم، كم‏تر قرنی مانند قرن چهارم و پنجم اسلامی یافت می‏شود.
در زمان شیخ مفید، علم كلام و اصول فقه، در میان دانشمندان اهل تسنن، رونق به سزا یافته بود. فقها و متكلمین بسیاری از اطراف بلاد اسلامی در بغداد گرد آمده و در رشته‌های گوناگون علمی، به خصوص اصول عقائد و دیگر علوم و فنون متداول، مشغول بحث و جدل بودند.
هر چند علم كلام، پیش از شیخ مفید در میان شیعیان سابقه داشت و با مداركی كه در دست است، مبتكر این علم نیز ـ مانند سایر علوم اسامی ـ شیعه بوده است؛ ولی به جهاتی كه ذكر شد، بر اثر محدودیتی كه در كار شیعیان وجود داشت، این موضوع از مرحله تألیف و تصنیف و متون كتاب‌ها و جنبه‌های خصوصی، تجاوز نمی كرد.
فرقه معتزله كه عقل‏گرا بودند، پس از روی كار آمدن «آل بویه‏» كه خود شیعه و عقل‏گرا بودند، بار دیگر رشد كرده و در مقابل؛ اهل حدیث و سلفی‏ها به وجود آمد و در عین حال همان گروه كه مورد حمایت آل بویه نیز بودند، با شیعه ناسازگاری‏های فراوانی داشتند.

*مدل عقلانیت شیخ مفید

پیش از شیخ مفید، «شیخ صدوق» رئیس علمی و دینی شیعیان وقت، سبك ساده‌ای در تصنیف و تألیف به وجود آورده و آن را مبنای كار خود قرار داده بود.
شیخ صدوق علیه الرحمة در فقه و اصول عقائد، با استفاده از صریح آیات قرآنی و متون روایات پیغمبر و اهل بیت علیهم‌السلام بهره می‌گرفت و كتاب می‌نوشت و به همان شیوه نیز فتوی می‌داد.
از این نظر، سبك ساده شیخ صدوق و طریقه بی‌آلایش او در بین احكام و عقاید كه از عبارت پردازی‌های متكلمین و اصولیان عصر به كلی پیراسته بود بسیار خوب و مطلوب می‌نمود؛ ولی از نظر دیگر چون ادامه آن وضع، با سیر و پیشرفت اهل تسنن در علوم نامبرده و كوتاهی شیعه در این باره، ممكن بود ركودی در كارشان پدید آورد‌؛ لذا لزوم یك تحول اساسی در سبك استدلال و نگارش علوم و فنون اسلامی شیعه، به خوبی احساس می‌شد. به خصوص اهل سنت از این لحاظ با دیده حقارت به آنها می‌نگریستند، و این كمبودها را به رخ آنها می‌كشیدند.
شیخ مفید در ابداع و تعمیم و توسعه این مكتب كوشید و با استفاده از مبانی علم كلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را بر روی شیعیان گشود. اصول فقه را كه مانند علم كلام، در عصر ائمه طاهرین. علیهم‌السلام كم و بیش متداول و معمول بود و اساس نوین آن را استادش «ابن جنید اسكافی» و پیش از او «ابن ابی عقیل عمانی» فقیه معروف شیعه پی‌ریزی كرده بودند، ولی هنوز مورد توجه دانشمندان شیعه قرار نگرفته بود ـ به صورت دلپذیری در آورد و كتاب كوچكی در اصول فقه تصنیف كرد كه مشتمل بر تمام مباحث آن علم بود.
ابواب فقه را نیز، با دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از تشتت و پراكندگی بیرون آورد، و هر موضوعی از آن را در محل خود جای داد و بدان وسیله، راه استفاده احكام را روشن ساخت و از این راه، نه تنها شیعیان را به روش استدلالی سایر مسلمین آشنا نمود، بلكه از زمان وی تاكنون، تمام دانشمندان شیعه، بی‌واسطه یا با واسطه، از مكتب او استفاده كرده‌اند.
بنابراین شیخ مفید در ابداع و تعمیم و توسعه این مكتب كوشید و با استفاده از مبانی علم كلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را بر روی شیعیان گشود و اصول فقه را به صورت دلپذیری درآورد و ابواب آن را با دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از پراكندگی بیرون آورد و هر موضوعی از آن را در محل خود جای داد و بدین وسیله، راه استفاده از احكام را روشن ساخت و از این راه نه تنها شیعیان را با روش استدلالی سایر مسلمین آشنا نمود، بلكه از زمان وی تاكنون تمام دانشمندان شیعه بی‏واسطه یا با واسطه از مكتب او استفاده كرده‏اند.

* ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید

نخستین فقیهی كه به نظام ولایت فقیه به عنوان یك نظام الهی تصریح فرمود و تلاشی وافر و چشم‏گیر در تحكیم مبانی و مبادی این نظام خدایی كرد، شیخ مفید بود به‏طوری كه این اعتقاد مقدس و محبت‏آفرین، وی را مبغوض‏ترین فقهای شیعه نزد عالمان دیگر مذاهب قرار داد، شیخ عظیم‏الشان بر این باور بود كه؛ ولایت‏یك نظام حكومتی است و از فقیه به عنوان حاكم اسلامی و یا نایب حاكم اسلامی تعبیر شده است . این مذهب به وراثت از امام معصوم علیه السلام به فقها انتقال یافته است، زیرا روایت «العلماء ورثة ‏الانبیاء» و اخبار صحیحی در دست ماست كه این امور به فقها واگذار شده است‏.