رهروان ولایت ـ دست یابی به موفقیت و پیروزی درکارهای و برطرف کردن نیازهای مادی و معنوی از جمله مهترین آرزوهای هر انسانی به حساب می‌آید . در این بین رسیدن به یک فرمول و راهکار اساسی که افراد را در این مهم کمک نماید ضروری می‌نماید.از طرفی با نگاه و تأمل در منابع غنی اسلامی به راهکارهای بسیار زیبا و ارزشمندی برخورد می‌کنیم که کارکرد و تأثیر فراوانی در موفقیت افراد دارد. در فرهنگ قرآن خداوند متعال سخن از شاخص ارزشمندی می‌نماید که با اهتمام داشتن به آن در زندگی می‌توان به نقطه‌ی مطلوب وایدآل درزندگی دست یافت.
مفهوم شناسی توکل
به طور قطع می‌توان ادعا نمود شاخص ارزشمند توکل که یکی از مهم ترین شاخص‌های اخلاقی فرهنگ اسلام به حساب می‌آید، بهترین فرمول ومؤلفه برای حل مشکلات ورسیدن به موفقیت در کارهای دنیوی و اخروی است. در تعریف و مفهوم شناسی این شاخص اخلاقی این چنین بیان شده است که توکل از ماد «وکالة» به معنای این است که انسان خداوند را تکیه گاه مطمئنی برای خویش قرار دهد و تمام امورش را به خداوند متعال واگذار نماید. کما اینکه وقتی در روایت رسول اکرم (صلی الله علیه واله و سلم) معنای توکل را از جبرئیل سوال کرد جبرئیل در پاسخ فرمود:
«ومَا التَّوَكُّلُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَقَالَ الْعِلْمُ بِأَنَ الْمَخْلُوقَ لَا يَضُرُّ وَ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُعْطِي وَ لَا يَمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْيَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَطْمَعْ فِي أَحَدٍ سِوَى اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَكُّل[1] گفتم: «توكّل» بر خداى عزّ و جلّ چيست؟ گفت: آنكه بدانى مخلوق زيان نمىزند، و سود نمىرساند، و بخشش نمىكند، و باز نمىدارد، و نااميدى از مخلوق را شيوه خودسازى، پس هر گاه بنده چنين باشد به كسى جز خدا تكيه نكند، و نمىترسد جز از خدا، و به كسى غير از خدا طمع نمىبندد پس اينست توكّل (كار خود را بخدا واگذاشتن و باميد خدا بودن).»
ارکان توکل در فرهنگ اخلاق:
در کتب اخلاقی اساتید برای توکل در سیر اخلاقی مراتبی را بیان فرموده‌اند از جمله اینکه امام خمینی(ره) در کتاب جنود عقل و جهل ارکان توکل را اینچین بیان می‌فرماید:
1-ایمان به اینکه وکیل به آنچه موکل به آن احتیاج دارد علم دارد. 2- ایمان به آنکه او قادر است به رفع احتیاج موکل 3- ایمان به آنکه قادرمطلق بخل ندارد 4- ایمان به اینکه خداوند متعال به موکل خود محبت و رحمت دارد.
ریشه و منشاء توکل در مؤمنین:
درواقع توکل ریشه در توحید افعالی دارد؛ زیرا وقتی انسان به مرحله‌ای از رشد معنوی ارتقاء می‌یابد که تحقق هر پدیده ای را درجهان هستی مرتبط با اراده‌ی آفریدگار هستی می‌بیند، درچنین فضایی امید خویش را از دیگران منقطع کرده و تنها به خدای متعال اعتماد خواهند کرد.[2] افراد متوکل باور خود را با این آموزه‌های قرآنی تقویت می‌کنند:«إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدير؛[بقره/20] كه خدا بر همه چيز تواناست».
فرمان صریح قرآن به توکل:
همان طور که در ابتدا هم بیان شد توجه به توکل در زندگی از جمله مهمترین شاخص های قرآنی است که مؤمنین لازم است در زندگی خود به آن توجه خاص داشته باشند.
« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ؛[آل عمران/159] پس به [بركتِ] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مىشدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كار [ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مىدارد».
فوائد توکل در زندگی:
1- رضایت و خشودی خداند متعال
اولین و زیبا ترین فائده این مؤلفه‌ی اخلاقی این است که خداوند متعال افراد متوکل را دوست می‌دارد؛ کما اینکه خداوند متعال این مطلب را در قرآن مجید به صراحت بیان فرموده است.«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلينَ؛؛[آل عمران/159] زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مىدارد».
2- موجب خلاصی از دامهای شیطان
هرچند دشمن قسم خورده انسان در هر لحظه به دنبال اغفال و گمراه کردن او می‌باشد، ولی خداوند متعال در آیات نورانی خود راهکارهای زیبایی را به او معرفی می‌نماید که به وسیله آن می تواند از چنگال شوم شیطان نجات یابد. از جمله‌ی این راهکارهای قرآنی توکل واعتماد به خداوند متعال است؛ کما اینکه خداود متعال می فرماید:« فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ؛[نحل/99-98] پس چون قرآن مىخوانى از شيطانِ مطرود به خدا پناه بر،چرا كه او را بر كسانى كه ايمان آوردهاند، و بر پروردگارشان توكل مىكنند، تسلطى نيست».
3- دست یابی به موفقیت و پیروزی
براهل معرفت و توحید پنهان نیست که اعتماد و توکل برخداوند متعال یگانه راه نجات از مشکلات وسختی هاست. کسانی که برای رسیدن به مقصود خود راهی غیر از درگاه الهی را انتخاب می‌کنند وبه دنبال اسباب و مسببات مادی و غیر الهی هستند، خود را از رسیدن به مطلوب دورمی‌کنند. از این رو خداوند متعال بیان می‌فرماید که هر بنده‌ای در زندگی به من توکل نماید برای او کفایت می‌کنیم.
« وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً؛[طلاق/3] و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازهاى مقرّر كرده است.»
از امام محمد باقر (عليه السلام)نقل شده است:
« مَن تَوَكَّلَ علَى اللّه ِ لا يُغلَبْ، و مَنِ اعتَصمَ باللّه ِ لا يُهزَمْ ؛[3] آنكه به خدا توكّل كند، مغلوب نشود و آنكه به خدا توسّل جويد، شكست نخورد.
____________________
پی نوشت:
[1].معاني الأخبار، ترجمه محمدى ؛ ج2 ؛ ص133.
[2].عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص301.
[3].میزان الحکمه: ج13ص459ح٢٢٥٣٨.