رهروان ولایت ـ وزیر ارشاد که در حاشیه اولین اجلاس سراسری مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها در جمع خبرنگاران سخن می‌گفت: ایشان با نادرست خواندن بحث تفکیک جنسیتی، تفکیک جنسیتی باعث حذف معنای خانواده می‌شود.[1] با توجه به این کلام وزیر ارشاد که با موجی از انتقادات و موافقت‌ها همراه بود، باید نگاهی دینی به این موضوع داشت که آیا این مسئله با ارزش‌های اسلامی سازگار نیست؟ و نظر مرجع رو هم به این مسئله بیان کرد. حالا نکته این است که نظر اسلام درباره معاشرت زن و مرد و کیفیت باهم بودن دو جنس مخالف چیست تا با کمک آموزه‌های دینی زودتر به جواب روشنی در این زمینه برسیم. در این مقام به بیان سه دیدگاه می‌پردازم و انتخاب نظر درست را به عهده خودتان می‌گذارم.
1- سخت‌گیرانه
این دیدگاه شدیداً افراطی است و هرگونه معاشرت بین دختر و پسر نامحرم را اشکال می‌داند و سلامت این دو جنس به دور بودن آنها از هم می‌داند. این دیدگاه در تأیید صحت مدعای خویش، پاره‌ای از روایات را با تفسیری خاص نقل می‌کند که از آن جمله است: در روایتی از حضرت زهرا (سلام الله علیه) آمده است: «برای زنان بهتر است که هیچ مردی را نبینند و هیچ مردی نیز آنها را نبیند.»[2] یا حضرت علی (علیه السلام) در سفارش‌های خویش، به امام حسن مجتبی (علیه السلام) می‌فرمایند: «اگر می‌توانی کاری کن که زن تو با مردان بیگانه معاشرت نداشته باشد. هیچ‌چیز بهتر از خانه، زن را حفظ نمی‌کند. همان‌طور که بیرون رفتن آنان از خانه و معاشرت با مردان بیگانه در خارج از خانه برای آنها مضر و خطرناک است، واردکردن مرد بیگانه نزد آنان در داخل خانه و اجازه‌ی معاشرت دادن به او نیز مضر و خطرناک است. اگر بتوانی کاری کن که زنانت غیر از تو را نشناسند.»[3]
نقد دیدگاه: طبق فتوای مراجع بزرگوار صحبت کردن با نامحرم اگر دارای قصد لذت (عاطفی و جنسی) نباشد و ترس افتادن به گناه در بین نباشد شرعاً اشکال ندارد و زن و مرد می‌توانند در موضوعات مختلف علمی و کاری با رعایت موازین باهم مراوده داشته باشند. صاحب وسائل الشیعه که خود محدثی بزرگ است، پس از ذکر روایات به ظاهر متعارض در رابطه با حضور زن در جامعه، می‌گوید: «از مجموع روایات استفاده می‌شود که برای زنان رواست که برای مجالس عزا یا برای انجام حقوق مردم یا تشییع جنازه بیرون روند و در این مجامع شرکت کنند، هم چنان‌که فاطمه (سلام الله علیه) و نیز زنان ائمه اطهار (علیه السلام)، در مثل این موارد شرکت می‌کرده‌اند.»[4] در روایتی دیگر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به زنان خود آمده است: «قد اذن لکن آن تخرجن لحوائجکن، به شما اجازه داده‌شده است که برای حاجت‌های خود بیرون بروید.»[5] شهید مطهری هم این روایات که اشاره به منع حضور زنان در جامعه دارد را به توصیه‌های اخلاقی حمل کرده‌اند، ایشان می‌فرماید: «علت این‌که فقها به مضمون چنین جمله‌ها فتوا نداده‌اند، ادله‌ی قطعی دیگر از آیات و روایات و سیره‌ی معصومین (علیه السلام)، برخلاف مفاد ظاهر این تعبیرات است و به اصطلاح، ظاهر این جمله‌ها معرض عنه اصحاب است؛ لهذا این جمله‌ها حمل بر توصیه اخلاقی شده است و ارزش اخلاقی دارد نه فقهی.»[6]
2- سهل گیرانه
بر اساس این دیدگاه هیچ گونه محدودیت و ممنوعیت در ایجاد ارتباط بین دو جنس مخالف وجود ندارد و می گویند انسان بر اساس اصل: «الأنسان حریص علی ما منع» انسان بر هر چیز منع شود حریص می شود، پس باید مانند غرب و نظریه فروید که انسان آزاد گذاشت تا دچار حرص و طمع در باب غریزه و شهوت نشد و به هر گونه ای که میل دارد به نیاز خود پاسخ دهد.[7] زیرا محدود کردم زن و مرد در معاشرت، برخلاف پیشرفت امروزه دنیا و عصر ارتباطات می باشد.
نقد دیدگاه: نکته اول: این نظریه با آیات و روایت دین اسلام سازگار نیست. قرآن برای زنان و مردان و حتی نگاه آنها و تبرج زنان، در سوره نساء دستوراتی داده هست که نمی شود به راحتی از آنها گذشت. نقل برخی از روایات در این زمینه کمک به نقد این دیدگاه می کند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درب رفت وآمد مردان به مسجدالنبی را از درب رفت وآمد زنان جدا ساختند و فرمودند: «لو ترکنا هذا الباب للنساء» [8]، «بهتر است این درب را برای زنان قرار دهیم.» یا برای جلوگیری از اختلاط زن و مرد دستور فرمودند که مردان از وسط کوچه و زنان از کنار رفت و آمد کنند. [9] نکته دوم:
با نگاهی ساده به اوضاع اجتماعی و فرهنگی غرب می شود درک کرد که آنها با رها گذاشتن امیال جنسی به چه روزگاری دچار شده اند. [10] شهید بزرگوار مطهری در این رابطه سخن زیبایی دارد: «اشتباه فروید و امثال او در این است که پنداشته اند، تنها راه آرام کردن غرایز، ارضا و اشباع آنهاست... این ها چون یک طرف قضیه را خوانده اند، توجه نکرده اند که همان طور که محدودیت و ممنوعیت، غریزه را سرکوب و تولید عقده می کند، رها کردن و تسلیم شدن و در معرض تحریکات و تهییجات در آوردن، آن را دیوانه می سازد... به عقیده ی ما برای آرامش غریزه دو چیز لازم است: یکی ارضای غریزه در حد حاجت طبیعی و دیگری جلوگیری از تهییج و تحریک آن. انسان از لحاظ حوائج طبیعی، مانند چاه نفت است که تراکم و تجمع گازهای داخلی آن، خطر انفجار را به وجود می آورد. در این صورت، باید گاز آن را خارج کرد و به آتش داد، ولی این آتش را هرگز با طعمه ی زیاد نمی توان سیر کرد... اما این که می گویند: «الإنسان حریص علی ما منع» مطلب صحیحی است ولی نیازمند به توضیح است. انسان به چیزی حرص می ورزد که هم از آن ممنوع شود و هم به سوی آن تحریک شود. به اصطلاح، تمنای چیزی را در وجود شخص بیدار کنند و آن گاه او را ممنوع سازند...»
3- دیدگاه معتدل
با نقد دو دیدگاه قبل فقط یک نظریه سالم و معتدل می تواند مرهمی بر این افراط و تفریط باشد که آن نظر اسلام در این موضوع است. قرآن کریم در بسیاری از موارد در روابط زن و مرد از کلمه ی «معروف» استفاده کرده است. این واژه 38 مرتبه بکار رفته است که 19 بار آن درباره ی ارتباط با زنان است؛ گویی معیار و میزان، «معروف» بودن روابط است. به عنوان نمونه به پاره ای از این آیات اشاره می شود: «با زنان به صورت معروف (پسندیده و مورد قبول) معاشرت کنید.»[12] «کسانی از شما که بمیرند و همسرانی به جای گذارند، زنان چهارماه و ده روز به انتظار بمانند و چون این مدت را به پایان رساندند، باکی بر شما نیست به آن چه که به معروف و شایستگی در مورد خویش انجام می دهند که خدا از آن چه می کنید، آگاه است. آن چه درباره ی خواستگاری این زنان به اشاره بگویید یا در دل خویش نهان کنید، گناهی بر شما نیست...»
[13] علامه طباطبائی در ذیل این آیات می فرماید: «معروف به معنای هر عملی است که افکار عمومی آن را عملی شناخته شده بداند و با آن مأنوس باشد و با ذائقه ای که اهل هر اجتماع از نوع زندگی اجتماعی خود به دست می آورد، سازگار باشد این واژه، متضمن هدایت عقلی، حکم شرعی، فضیلت اخلاقی و هم سنت های ادبی و انسانی است و چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده است، «معروف» همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند، البته مردمی که از راه فطرت و از مقتضای نظام خلقت منحرف نگردیده باشند.»[14]
قرآن اسلام را دینی معتدل و میانه معرفی می کند و می فرماید: «وکذلک جعلناکم امة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً، شما را امت میانه ای قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه باشد.»[15] در طرح دیدگاه های دینی، باید بر آن چه که در متون دینی آمده و از جانب خدا و پیشوایان دینی گفته شده است، پایبند و ملتزم بود و از اعمال سلیقه ی شخصی به شدت پرهیز کرد. قرآن کریم می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لاتقدموا بین یدی الله و رسوله، ای مؤمنین! بر خدا و رسول او تقدم مجوئید.» [16] مقصود این است که دینداری را به جایی نرسانیم که خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) نگفته اند و بخواهیم از آنها هم جلوتر و تندتر حرکت کنیم. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید: «خداوند حدود و مرزهایی قرارداده است، از آن ها تجاوز نکنید؛ محرماتی قرار داده، آن ها را نقض نکنید و واجباتی قرار داده، آن ها را ترک نکنید و درباره ی چیزهایی سکوت کرده است (نه آن ها را حرام کرده و نه واجب) این سکوت از روی فراموشی نبوده، بلکه خواسته است شما در آن موارد آزاد باشید. پس شما خود را در آن زمینه ها به تکلف و مشقت نیندازید و از پیش برای خودتان، تکلیف درست نکنید.» [17] و تاکید اسلام بر رعایت که آنرا مساوی با ایمان و کل ایمان می داند به خاطر حفظ حدود الهی و از بین نرفتن حرمت هاست. [18]
اسلام ارتباط با نامحرم را با رعایت نکاتی بلا مانع می داند:
1- رعایت حیا در کلام و گفتار و معاشرت
2- عدم وجود قصد لذت (عاطفی و جنسی) در زمن گفتگو بین دو نامحرم.
3- گفتگو بین دو نامحرم باید در حد ضرورت باشد.
4- مراقبت از نگاه زن و مرد به یکدیگر در زمان معاشرت.
5- داشتن پوشش مناسب طرفین به خصوص خانمها در زمان معاشرت با نامحرم. جالب است از قوانین دانشگاه های کشورهای دنیا درباره پوشش دانشجویان مطلع باشیم. [19]
6- عدم برقرای تماس و لمس بدنی بین دو نامحرم. [20]
نظرات برخی از مراجع درباره تفکیک جنسیتی در دانشگاه ها
حضرت آیت الله مکارم شیرازی
س: با توجه به انتشار استفتای معظم له که در آن استقبال از طرح تفکیک جنسیتی در کلاسها و دانشگاهها را وظیفه دانشجویان دانسته بودند، بنده می خواهم دلیل این استفتاء را بدانم؟
ج: شک نیست که تفکیک جنسی دانشجویان هم به پیشرفت آنان کمک می کند و هم به سلامت اخلاقی آنان و آنچه درباره تفکیک جنسیت گفته ایم باید توأم با عدالت کامل نسبت به هر دو جنس باشد. [21]
حضرت آیت الله صافی گلپایگانی
حضرت آيت الله العظمی صافی با تاكيد بر اينكه سنت‌های اسلامی بايد حفظ شود، اظهار داشتند: طرح تفكيک جنسيتی كار ارزنده‌ای است كه بايد در دانشگاهها و ادارات دولتی پياده شود و بايد آن را دنبال كرد و ان شاء الله آثار خوب آن را همه ببينند. ايشان تصريح كردند: امروز در غرب به اين نتيجه رسيده‌اند كه بايد تفكيک جنسيتی در دانشگاهها پياده شود؛ اما برخی تحت تاثير تبليغات نادرست قرار می گيرند و از اين طرح دوری می كنند، ما بايد اين استقلال خودمان را حفظ و از آن دفاع كنيم. [22]
-------------------------------------------------------------------
پی نوشت:
[1] خبرگزاری ایسنا
[2] [حر عاملی، 1397ق: ج14، ابواب مقدمات النکاح، باب 129، ح3]
[3] [نهج البلاغه، نامه31، ترجمه کاظم عابدینی، انتشارات 1379، چاپ سیمرغ]
[4] [وسائل الشیعه، حر عاملی، سال چاپ 1397ق، ناشر: موسسه آل الیت علیه السلام، ج1، ص72]
[5] [ صحیح بخاری، ج7، ص49]
[6] [مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، نرم افزار مجموعه آثار استاد مطهری، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، ج19، ص: 54 ]
[7] [برای مطالعه بیشتر رجوع شود: 1- و 2-]
[8] [سجستانی، 1393ق: ج1، ص19]
[9] [اصول کافی، کلینی، 1363: ج5، ص518]
[10] [برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: بحران سقوط اخلاقی در امریکا ]
[11] [ شهید مطهری، مجموعه آثار، ج19، ص461-460]
12- [«... عاشروهن بالمعروف...»،نساء، 19]
13- [«والذین یتوفون منکم... فاذا بلغن اجلهن فلاجناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن بالمعروف و الله بما تعملون خبیر و لاجناح علیکم فیما عرضتم به من خطبه النساء او اکننتم فی انفسکم... ولکن لاتواعدوهن سرّاً إلا أن تقولوا قولاً معروفاً... و الذین یتوفون منکم... فأن خرجن فلا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن من معروف و الله عزیز حکیم»، بقره، 240-234]
14- [تفسیر المیزان، طباطبائی،ج4، ص24]
[15] [بقره، 143]
[16] [حجرات، 1]
[17] [«ان الله حد حدوداً فلاتعتدو ها و فرض فرائض فلاتترکوها و سکت عن اشیاء لم یسکت عنها نسیاناً فلا تتکلفو ها»، نهج البلاغه،حکمت 105، ترجمه کاظم عابدینی، انتشارات1379، چاپ سیمرغ]
[18] [روایت در باب حیاء]
[19] [ دانشجویان معتبر ترین دانشگاه های جهان چه می پوشند ]
[20] [حکم ارتباط و صحبت با دختر نامحرم]
[21] [برگرفته از سایت آیت الله مکارم شیرازی]
[22] [بیانات حضرت آیت الله صافی در دیدار اعضای کانون دانشگاهیان با ایشان ]