رهروان ولایت ـ مقدمه: «محرم» جزء لاینفک اندیشهی شیعی است و این البته به معنای انحصار این مفهوم بلند در بلندای فکر امامیها نیست که در ادبیات و باور آزادمردانی حتّی بیرون از مرز اسلام، ردی از آن یافت میشود.
محرم تولید کنندهی گفتمان ویژهی خود است؛ گفتمانی که فریاد ایستادگی در برابر ظلم و ظالم و خدمت به مردم (بندگان خدا) را سر داده و سرتاسر، ستیز با جهل و ضلالت است[1].
گفتمان محرم به گونههای مختلفی تبلور یافته که یکی از آنها «تعزیه» است. تعزیه در لغت به معنای سوگواری، برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته و... و در اصطلاح به گونهای از نمایش مذهبی منظوم گفته میشود که در آن، عدهای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبتهای مذهبی و اغلب در جریان سوگواریهای ماه محرم با بهرهگیری از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده، برخی از موضوعات مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) -بویژه واقعهی کربلا- را پیش چشم بینندگان بازآفرینی میکنند.
تعزیه چه خاصیتی دارد؟
در آغاز، بایستی تاکید کرد که هنر، سیّال ترین و نافذترین ابزار در انتقال مفاهیم، احساسها و... به آدمیان است و تعزیه نوعی هنر است. و امّا در پاسخ به سوال فوق، بر اساس بررسی و تحلیل اسناد ــ منابع دست اول مثل: فیلمهای مستند، خاطرههای وقایع نگاران و بازیگران نمایش تعزیه و منابع دست دوم مثل: نشریات، کتابها، سایتهای معتبر و... ــ از دیدگاه روانشناختی، تعزیه در تفکر و ادراک انسانهای معتقد و باایمان از طریق عواملی اثر میگذارد و مفاهیم بلندی را که منشاء عمل است، منتقل میسازد.
عامل: لباس و رنگ و دیگر ابزار آلات
نمادها و نشانههای تعزیه، در لباس و ابزار تجلی مییابد و شخصیتها بر مبنای جایگاه و اعتبارشان از آنها استفاده میکنند در نتیجه نمادها و نشانهها به صورت بیان غیر کلامی در تفهیم اندیشهها به کار میرود. روانشناسی رنگهای آیین تعزیه را هیچ یک از هنرهای دنیا در اختیار ندارند. به طور مثال لباس شبیه خوان حضرت عباس(علیهالسلام) در تعزیه رنگ سبز صفرایی و لباس مخالف خوان این نقش نیز قرمز خون گلوی کفتری است و این بزرگترین و جامعترین نوع روانشناسی رنگ در عالم هنر است. رنگها معرف روحیات و کردار اشخاص تعزیهاند و این ترکیب پر معنای رنگ، در تک تک اجزا از عَلَم گرفته تا خیمهگاه و لباسها وجود دارد. لباس اشقیا، سرخ رنگ و فاخر، لباس ائمه ساده و سبز، لباس اهل حرم مشکی همراه با روبند و رنگ لباس رهگذر، قاصد و درویش، معمولاً زرد است.
این تاکید بر رنگها در گفتارها نیز جاری است. در صحنهای از زبان امام حسین(علیهالسلام) گفته میشود:
آری رضا شدم ز تو ای خورده شیر پاک!
رویت سپید باد و سرت سبز مرحبا!
رنگ سبز نمایانگر تعلق به رسول الله(صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و رنگ قرمز، نشانگر خون و ستمی که بر شیعیان رفته، است. رنگ سیاه نماد سیاه پوشی و عزا و رنگ سفید نماد پاکی و طهارت و نیز آمادگی برای فداکاری در راه خدای بزرگ است.
در آخر این که استفاده از حیوانات در تعزیه نیز معنا دار است. کبوتر خونین بال، نشانهی آزادگی، اسب، نجابت و شتر و شیر و آهو به ترتیب برای بیان استقامت، شجاعت و مظلومیت استفاده میشود.
نتیجه آنکه با تامل و درنگ در عنصر تعزیه و نمادهای آن به عنوان بلوری از تبلورهای گفتمان کربلا به تاثیر روان شناختی شگرفی در تماشاگر با ایمانِ تعزیه، خواهیم پی برد. تاثیرات عمیقی که محصول انتقال مفاهیم بلند: آزادگی، استقامت، شجاعت و ... است[2].
----------------------------
پينوشت:
[1]- اشاره به فراز بلند زیارت اربعین: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبادَكَ مِنَ الْجَهالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلالَةِ».
[2]- در این نوشتار، از مقالهی «تحلیل روانشناختی تعزیه و ساز و کار اثر گذاری آن»، فصلنامهی علمی- پژوهشی شیعه شناسی/سال یازدهم/ شمارهی43/ پاییز 92، استفادهی شایانی شده است.