در رأس معتزله و كسي كه اعتزال به صورت يك مكتب با دست او پايه گذاري شد، واصل بن عطاء غزّال قرار دارد. پيدايش اين گروه در اواخر قرن اوّل هجري و يا اوايل قرن دوم هجري صورت گرفت و به تدريج توسعه و تكامل يافت اصول عقائد و مشخّصات اصلي آن بدين شرح است:
الف ـ توحيد: معتزله اعتقاد به توحيد صفاتي دارند. يعني مي گويند صفات خداوند از قبيل علم، قدرت، حيات، اراده و غيره حقايقي غير از ذات پروردگار نيستند، بلكه عين ذات پروردگارند، به اين معني كه ذات پروردگار به نحوي است كه همة اين صفات بر او صدق مي كند و يا به نحوي است كه آثار اين صفات بر او مترتب است.(1)
ب ـ عدل: عقيده معتزله درباره عدل اين است كه برخي كارها در ذات خودش عدل است و برخي كارها در حد ذات خودش ظلم است. مثلاً. پاداش دادن به مطيع و كيفر دادن به عاصي و گناهكار، در ذات خودش عدل است. و خدا عادل است و به مطيع پاداش و به گناهكار كيفر مي دهد. و محال است بر خلاف اين عمل كند. و همچنين مجبور ساختن بنده به معصيت و سلب اختيار از او و، سپس كيفر دادن او ظلم است و هرگز خدا ظلم نمي كند. ظلم بر خدا قبيح و مخالف شؤون خدائي است. در مقابل، اشاعره معتقدند كه هيچ كاري در ذات خودش عدل و يا ظلم نيست، بلكه هر آنچه خداوند انجام بدهد، عين عدل است. اگر خدا به گناهكار پاداش و به مطيع كيفر هم بدهد، عين عدل است.
معتزله به دنبال طرح اصل عدل، اصل كلي ديگري را بنام حسن و قبح ذاتي مطرح مي كنند. بدين معني كه افعال در ذات خود قبل از آنكه خداوند درباره آنها حكمي بياورد، داراي حسن و قبح ذاتي است.(2)
ج ـ وعد و وعيد (وعد يعني نويد، وعيد يعني تهديد):
يعني خداوند به بندگان وعده پاداش اطاعت و وعيد كيفر معصيت داده است، معتزله معتقدند همانطوري كه وعده پاداش تخلف بردار نيست، وعيد معصيت كاران نيز تخلّف بردار نيست، پس آمرزش تنها هنگامي ميّسر است كه بنده توبه كرده باشد. مغفرت بدون توبه هرگز صورت نمي گيرد. آنها معتقدند كه مفغرت بدون توبه مستلزم خلف وعيد است. و خلف وعيد مانند خلف وعده، محال و قبيح است. بنابراين عقيدة خاص معتزله در مورد وعده و وعيد به مسأله مغفرت مربوط مي شود و از عقيده آنها در مورد حسن و قبح عقلي ناشي مي گردد.(3)
د ـ منزلة بين المنزلتين:
عقيده معتزله به اين اصل به دنبال دو عقيده متضاد بود. خوارج معتقد بودند كه ارتكاب گناه كبيره مساوي با كفر است پس مرتكب كبيره كافر است. چون ارتكاب گناه كبيره بر ضد ايمان است. گروهي ديگر به نام مرجئه پديد آمدند كه آنها مي گفتند: مسلمان بايد ايمان قلبي داشته باشد اگر اين باشد مانعي ندارد كه عمل انسان فاسد باشد.
معتزله عقيدة ميانه اي ابراز داشتند. آنها معتقد بودند كه مرتكب گناه كبيره نه مؤمن است و نه كافر. بلكه برزخ ميان آن دو است. واصل بن عطاء با اعتقاد و ابراز اين عقيده از حسن بصري جدا شد.(4)
ه: امر به معروف و نهي از منكر:
نظر خاص معتزله دربارة امر به معروف و نهي از منكر اين است كه اولاً: راه شناخت معروف و منكر منحصر به شرع نيست و عقل نيز قادر است، لااقل پاره اي از معروف ها و منكر ها را تشخيص دهد. و ثانياً مشروط به وجود امام نيست بلكه وظيفه عموم مسلمين است. تنها اجراي بعضي از مراحل آنها بر عهده امامان و متصديان امور مسلمين است. از قبيل اقامه حدود شرعيه و حفظ مرزهاي كشورهاي اسلامي و غيره. البته لازم به ذكر است، دربارة امر به معروف و نهي از منكر سه نظر و عقيده وجود دارد كه در پايان بحث فقط به ذكر اسم آنها بسنده مي شود.(5)
1. انجام امر به معروف و نهي از منكر بدون هيچ قيد و شرطي (تاثير، خطر، آگاهي و غيره) واجب است.(خوارج)
2. امر به معروف و نهي از منكر محدود به زبان و قلب هست.(اهل حديث)
3. امر به معروف و نهي از منكر محدود به زبان نيست.(معتزله)(6)
پاورقی:
1. شهرستاني، حسن بن موسي، ملل و نحل، منشورات رضي، اول، 1365ش، قم، جلد 1، ص22.
2. ربّاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، انتشارات مركز جهاني علوم اسلامي، دوّم، 1381ش، قم، ص270.
3. همان، صفحه 270.
4. مطهري، مرتضي، آشنايي با علوم اسلامي، صدرا، چهارم،1367، قم، ج2، ص 39.
5. شيخ مفيد، اوائل المقالات، داوري، قم، ص45.
6. زمخشري، كشاف، دارالمعرفه، بيروت، (بي تا)، ص3961.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات