منتقدان معتزله به دو گروه عمدة اشعري و شيعه تقسيم مي‌شوند. از آنجا كه نقاديهاي اشاعره بر معتزله، از نظر شيعه قابل پذيرش نيست، ما در اينجا نقاديهايي از ديدگاه شيعه بر اين مكتب عرضه مي‌كنيم.
1 . افراط در عقل‌گرايي: معتزله در عقل‌گرايي بسيار افراطي بودند و براساس احكام عقل عملي بر خداوند حكم صادر مي‌كردند كه مثلاً اين كار بر خدا واجب است و آن كار بر او واجب نيست. براي مثال مي‌گفتند «آفرينش بر خداوند واجب است»، «تكليف بندگان بر خداوند واجب است»، «رعايت مصلحت بندگان بر خداوند واجب است» و امثال اينها در گفتار معتزله يافت مي‌شود.(1)
اين نحوه حكم بر خداوند صحيح نيست، زيرا اوّلاً عقل آفريدة حق تعالي است و معنا ندارد خداوند را تابع احكام مخلوقاتش قرار دهيم. ثانياً خداوند برتر از همه چيز است و چيزي از او برتر نيست تا خداوند در برابر او مسئول و پاسخگوي افعال خود باشد. قرآن كريم نيز به صراحت اين نكته را بيان كرده است:
لا يُسئَلُ عمّا يَفعَلُ وَ هُم يُسئَلونَ(2)
او از آنچه ميكند، بازخواست نمي‌شود، در حالي كه آنان بازخواست مي‌شوند.
2 . قول به تفويض يكي ديگر از آراي معتزله است. يكي از مسائل مهم كلامي، مسئله جبر و اختيار است. معتزله در اين مسئله قائل به اختيار شدند، اما اختيار انسان را با قول به تفويض تبيين كردند. بنابر اين قول، انسان در فعل خود كاملاً مستقل از حق تعالي است. معتزله نه تنها انسان را در فعل خود مستقل از حق تعالي دانسته‌اند، بلكه همه حوادث جهان را مستقل از حق تعالي دانسته‌اند. شهيد مطهري رحمت الله عليه نظريه معتزله را چنين توصيف ميكند:
به عقيده معتزله ارادة خداوند،دخالتي درحوادث اين جهان ندارد. دخالت ارادة خداوند، صرفاً همين قدر است كه ابتدا اين جهان را تكوين كرده است. جهان بعد از آن كه با اراده ذات باري تكوين يافت، به حسب طبع خود گردش و جرياني دارد و حوادثي كه به تدريج پديد مي‌آيد، مقتضاي طبع خود جهان است، عيناً مانندكارخانه‌اي كه به وسيله يك نفر مهندس تأسيس مي‌شود، دخالت آن مهندس فقط در به كار انداختن ابتدايي آن كارخانه است، ولي بعد از آن كه كارخانه تأسيس و ايجاد شد، به حسب طبع خود كار ميكند و ارادة مهندس در جريان و ادامه كار اين كارخانه دخالت ندارد. بنابراين، جهان پس از آن كه از طرف ذات باري خلقت يافت و تأسيس شد، به خود واگذاشته و تفويض شده است. و انسان هم يكي از موجودات اين جهان است و به خود واگذاشته و تفويض شده، افعال وي كاملاً از دخالت ارادة ذات باري آزاد است. اين نظريه را از اين جهت نظريه تفويضي مي‌گويند.(3)
در نقد اين نظريه ادله عقلي و نقلي فراواني مي‌توان آورد. ما در اين جا يك دليل عقلي و چند دليل نقلي در نقد آن مي‌آوريم:
دليل عقلي: اگر عالَم هم اكنون هيچ نيازي به خداوند نداشته باشد، واجب الوجود خواهد بود. زيرا، بنابر تعريف، آنچه در وجودش به چيزي احتياج ندارد،واجب‌الوجود است. از طرف ديگر، معتزلي معتقد است عالم حادث است و قبلاً نبوده است.اكنون سؤال مي‌شود، چگونه قابل تصور است واجب‌الوجودي در زماني معدوم بوده باشد؟ هم‌چنين حدوث، بنابر عقيده معتزله، امري خارج از ذات و واقعيت عالم است، زيرا اگر حدوث داخل در ذات و واقعيت عالم بود، عالم بايد دائماًَ در حال حدوث مي‌بود (مثل نظريه حركت جوهري ملاصدرا يا تجدد امثال عرفا) امّا معتزلي اين را قبول ندارد و عالم را فقط يك بار و براي هميشه حادث مي‌داند. اكنون سؤال مي‌شود، چگونه ممكن است ذات عالم كه ممكن الوجود بود، با اتصاف به امري خارج از آن ذات، يعني حدوث، تبديل به واجب‌الوجود گردد؟
دلايل نقلي، در نقد نقلي تفويض به آيات و روايات بسياري مي‌توان استناد كرد. ما در اينجا تنها به چند آيه قرآن كريم استناد مي‌كنيم:
الف) قرآن كريم در نقد عقيدة يهوديان كه پيش از معتزله به تفويض قايل بودند، مي‌فرمايد:
وَ قالت اليَهودُ يَدُ اللهِ مَغلولَةٌ غلَّتٌ أيديهِم و لُعِنوا بِما قالوا بَل يَداهُ مبسوُطَتانِ ينفِقُ كيفَ يشاء(4)
و يهود گفتند دست خدا بسته است. دستهايشان بسته باد و به خاطر اين سخن لعنت شوند. بلكه دستهايشان باز است و هرگونه بخواهد، مي‌بخشد.
اين كه قرآن كريم عقيده به تفويض را به عقيده به بسته بودن دست خدا تعبير كرده است، تعبيري كاملاً مناسب است، زيرا قايل به تفويض مي‌گويد اراده خداوند، پس از ايجاد اوّليه جهان، ديگر اثري در آن ندارد و از اين جهت دست خدا را بسته مي‌داند.
ب) حق‌تعالي مي‌فرمايد:
يا ايّهاَ النّاسُ أَنتُمٌ الفقراءُ إلي اللهِ و اللهُ هو الغَنّيُّ الحَميدُ(5)
اي مردم، شما به خداوند نيازمنديد و خداوند، تنها داراي برازنده است.
نحوه تعبير قرآن از نيازمندي انسان به خدا، نيازمندي مستمّر و دوام يافته تا حال است و جمله به صورت ماضي نيست، تا گفته شود كه قبلاً نيازمند بود و اكنون نيست.
ج) حق‌تعالي مي‌فرمايد:
اللهُ لا إله الّا هوَ الحيُّ القيّومُ لاتأخذُهُ سِنَةٌ و لا نومٌ(6)
الله كه معبودي جز او نيست، زندة برپا دارنده، نه خوابي سبك او را فرا گيرد و نه خوابي گران.
«قَيّوم» به معناي كسي است كه قائم به ذات خويش است و ديگر موجودات قائم به ذات او.(7) اما بر اساس نظريه تفويض،عالم حادث به وسيله خداوند است و پس از آن قائم به ذات خود. هم‌چنين ادامه آيه كريمه كه خداوند را از خواب مبرّي و منزه معرفي ميكند،كنايه از اين است كه اراده حق تعالي حاضر و فعّال و در همة عالم است، در غير اين صورت خداي خوابيده با خداي بيدار تفاوتي نخواهد داشت و اين صفت حق‌تعالي صفتي قابل ذكر نمي‌شد. اين كه درست پس از اسم «قيّوم» آمده است «لا تأخذه سنة و لا نوم» مؤيد همين نكته گفته شده است . بنابراين، اين بخش از آيه نيز با عقيده معتزله ناسازگار است.
3 . يكي از اختلافات بين خوارج و ديگر مسلمين حكم مرتكب گناه كبيره بود. خوارج معتقد بودند مرتكب گناه كبيره كافر است، ولي ديگر مسلمين معتقدبودند مرتكب گناه كبيره مؤمن است (البته در اين مسأله منظور از مؤمن مي‌تواند كمترين درجه ايمان، يعني تنها اسلام باشد) معتزله بدون هيچ دليل موجّه و قابل استناد به كتاب و سنت، گفتند مرتكب گناه كبيره نه مؤمن است، نه كافر، بلكه در حالتي بينابين است. ناموجّه بودن اين ادّعا يكي از نقدهاي مهم و از نكته ضعفهاي تاريخي معتزله بود.
4 . معتزله معتقدند: مشروعيت امامت و خلافت به انتخاب است و به نصوص وارده بر امامت اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ توجه ندارد. جداي از اين نصوص وارد بر امامت اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ كه در كتاب هاي خود آنان نيز آمده است و حتي بعضي از آنان، مثل ابن ابي الحديد معتزلي به اين مطلب تصريح كرده كه علي(ع) افضل و احق صحابه به خلافت بود، به دلايل متعدد ديگر مي‌توان ثابت كرد كه تعيين امام و وليّ امر فقط با نصب حق تعالي مشروعيت دارد. در اينجا به يك دليل بسيار كوتاه بسنده مي‌كنيم، حق تعالي مي‌فرمايد:
أَلحَقُّ مِن رَبِّكَ(8).حق از جانب پروردگار تو است.
ولايت امر نيز چيزي جز حق امر و نهي و حق انفاذ حكم بر ديگران نيست. بنابراين ولايت امر و امامت مشروع محقق نمي‌شود مگر اين كه از جانب پروردگار باشد، يعني حق تعالي خود، ولي امر و امام را نصب كرده باشد.
5 . با اين كه معتزله خود را عقل‌گرا و تابع استدلال مي‌خواندند،زماني كه به حكومت دست يافتند به قتل عام مخالفان خود آن هم در مسئله‌اي چون حادث بودن يا نبودن قرآن دست زدند كه اساساً ملاك اسلام و كفر محسوب نمي‌شود. اين ديكتاتوري معتزله يكي از بزرگترين حربه‌هاي مخالفان آنان بود كه سرانجام توانستند معتزله را حذف كنند.(9)
پاورقی:
1. امثال اين عبارات در كتب معتزله زياد است و آية الله جوادي آملي در كتاب ولايت فقيه ص 59 و ص 142 از ديدگاه شيعه و ابوحامد غزالي در كتاب «الاقتصاد في الاعتقاد» از ديدگاه اشعري اين عقيده را نقد كرده است.
2. انبياء: 23.
3. طباطبائي، سيدمحمدحسين. اصول فلسفه و روش رئاليسم، تعليقات از شهيد علامه مطهري، ج 1 ، 2، 3، ص 476 دفتر انتشارات اسلامي، بي‌تا.
4. مايده: 64.
5. فاطر: 15.
6. بقره: 255.
7. آيت الله مكارم شيرازي در ترجمه قرآن خود، واژة «قيوم» را به همين دو جمله ترجمه كرده است.
8. بقره: 147.
9. الفاخوري، حنا و الجر، خليل، تاريخ فلسفه در جهان اسلامي، عبدالمحمد آيتي، ص 136، چاپ سوّم، 1367، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات