چکیده: یکی از مهمترین مباحثی که در متون اسلامی مورد توجه و اهمیت خاص قرار دارد موضوع گناه شناسی است، مسأله بسیار مهم و اساسی که اگر مورد توجه و دقت قرار نگیرد افراد را در موقعیت‌های هولناک شقاوت و گمراهی قرار می‌دهد.
رهروان ولایت ـ یکی از مهمترین مباحثی که در متون اسلامی مورد توجه و اهمیت خاص قرار دارد موضوع گناه شناسی است، مسأله بسیار مهم و اساسی که اگر مورد توجه و دقت قرار نگیرد افراد را در موقعیت‌های هولناک شقاوت و گمراهی قرار می‌دهد. دراین نوشتار سعی داریم به معرفی یکی از خطرناکترین این گناهان بپردازیم. از جمله بدترین گناهان کبیره‌ای که در متون اسلامی به شدت از آن نهی شدت است گناه سوء ظن است.
مفهوم شناسی سوء ظن
هرچند بعضی از پژوهشگران معنای سوء ظن را بر بدگمانی، خیال شر و حدس بد حمل کرده‌اند ولی ازآنجایی که هر سوء ظنی را نمی‌توان مذموم و بد به حساب آورد؛ این چنین به نظر می‌رسد در تعریف درست «سوء ظن» این چنین باید بیان کرد که: «حمل نمودن برداشت‌های ذهنی خود نسبت به رفتارهای دیگران بر وجه ناپسند البته با این قید که وجه پسندیده‌ای وجود داشته باشد».[2] شهید ثانی در تبیین معنای سوء ظن می‌نویسد: «منظور از بدگمانی حرام آنست که گمان بد را به قلب راه دهی و بدون یقین آنها را حمل بر بدی نمایی.»[3]
انواع سوء ظن در متون اسلامی
برخلاف تصور کسانی که سوء ظن را به طور کامل زشت و ناپسند می‌پندارند در فرهنگ اسلامی گاهی این مسأله بسیار نکوهیده و گاهی ارزشمند معرفی شده است؛ از اینرو در فرهنگ اخلاق اسلامی سوء ظن به مذموم و ممدوح تقسیم می شود. برای نمونه به چند مورد از سوءظن‌های ممدوح و خوب در فرهنگ اسلامی اشاره می‌کنیم.
سوء ظن ممدوح:
الف: سوء ظن به نفس
ازجمله کاربردی‌ترین مسائلی که در اخلاق عملی مورد تأکید است و عاملی در رسیدن به سعادت و خوشبختی به حساب می‌آید غافل نشدن از نفس و سوء ظن داشتن به تمایلات نفسانی است. بسیار از افراد که خود را از کید و خطرات نفس در امان می‌بینند نمی‌توانند آنچنان که شایسته است به مقامات عالی انسانی و اخلاقی دست یابند. از اینرو حضرت یوسف (علیه السلام) در خصوص خطر اجتناب ناپذیر نفس می‌فرماید: «وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ؛ [ يوسف/53] و من نفس خود را تبرئه نمىكنم، چرا كه نفس قطعاً به بدى امر مىكند»
در حدیثی از امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده است:«وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ [لَا يُمْسِي وَ لَا يُصْبِحُ] لَا يُصْبِحُ وَ لَا يُمْسِي إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَه؛ [4]بندگان خدا، بدانيد كه مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمیبرد مگر آنكه به نفس خود بد گمان است»
ب: سوء ظن به منافق و دشمن بیرونی
بی توجهی به دشمنی و کید کسانی که هیچگونه تعهد و مسئولیت در خصوص دوستی با دیگران ندارند عین بی‌تدبیری و کج سلیقگی است از اینرو آموزه‌های اسلامی افراد را از بی‌توجهی به این موضوع برحذر می‌دارد.
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لا يَأْلُونَكُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؛ [آل عمران/118] اى كسانى كه ايمان آوردهايد، از غير خودتان، [دوست و] همراز مگيريد. [آنان] از هيچ نابكارى در حق شما كوتاهى نمىورزند. آرزو دارند كه در رنج بي‌فتيد. دشمنى از لحن و سخنشان آشكار است و آنچه سينههايشان نهان مىدارد، بزرگتر است. در حقيقت، ما نشانهها [ى دشمنى آنان] را براى شما بيان كرديم، اگر تعقل كنيد.»
در روایتی امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید:«وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّن؛ [5]لكن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتى كردن، زيرا گاهى دشمن نزديك مىشود تا غافلگير كند، پس دور انديش باش، و خوشبينى خود را متّهم كن.»
سوء ظن مذموم:
الف: سوء ظن به خدای متعال:
«وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ؛ [فصلت/23] و همين بود گمانتان كه درباره پروردگارتان برديد شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد.»
و همچنین خدای متعال می فرماید:«وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً؛[فتح/6] [فتح]و نیز مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد مىبرند مجازات کند، حوادث سویى (که براى مۆمنان انتظار مىکشند) تنها بر خودشان نازل مىشود، خداوند آنها را غضب کرده، و آنها را از رحمت خود دور ساخته، و جهنم را براى آنها آماده کرده، و چه بد سرانجامى است.»
بدترین و خطرناکترین حالت و بیماری که بندگان می‌توانند به آن مبتلا شوند بدگمانی به تدبیر و اراده الهی است، نوعاً کسانی که به این بیماری خطرناک روحی دچار می‌شوند به آنچه خدای متعال درحق آنها روا می‌دارد بدبین هستند و راضی به قضای الهی نمی‌شوند از اینرو این مسأله خود زمینه ساز رفتارهای زشت دیگری در زندگی افراد می‌شود.
ب: سوء ظن به پیامبران و اولیای الهی
اقوام مختلفی که پیامبران الهی خود را انکار نمودند بهترین شاهد ومصداق برای این دسته از سوء ظن به پیامبران می‌باشند: «قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وِإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ؛[اعراف/66] سرانِ قومش كه كافر بودند گفتند: در حقيقت، ما تو را در [نوعى] سفاهت مىبينيم و جداً تو را از دروغگويان مىپنداريم.»
ج:سوء ظن به مردم و خانواده
از جمله بدترین اقسام سوء ظن و بدگمانی این است که انسان به مردم و حتی خانواده خویش بدگمان باشد که این بدبینی موجب می‌شود روح آرامش از زندگی فردی و اجتماعی افراد رخت بسته و زندگی معمول و عادی را از افراد سلب می‌نماید، در این چنین فضایی است که دامنه گناهان دیگری همچون تهمت، غیبت، افتراء رونق می‌یابد تا به جایی که در مواردی کانون زیبای زندگی را نیز دستخوش تباهی و جدایی می‌سازد:«يا ايّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجتَنِبُوا كَثيرا مِن الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثْمٌ و َلاتَجَسَّسُوا وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً؛[سوره حجرات/ 12] ای كسانی كه ايمان داريد، از بسياری گمانها بپرهيزيد كه بعضی گمانها گناه است و نيز هرگز (از حال درونی هم) تجسس نكنيد و غيبت يكديگر نكنيد.»
آثار و نتایج بدبینی:
1-یاس و ناامیدی: نوعاً کسانی که به اراده الهی سوء ظن دارند امیدی به مدد و یاری الهی در زندگی دنیایی و اُخروی ندارند از اینرو به جای این که روح خود را به امید و کرم الهی زنده نگهدارند با یاس و نااُمیدی درهای رحمت حق را به روی خود بسته می‌بینند.
2-سلب امنیت و آرامش: در روایتی از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «مَن لَم يَحسُنْ ظَنُّهُ استَوحَشَ مِن كُلِّ أحَدٍ؛[6] هر كه خوش بين نباشد، از همگان گريزان باشد (با هيچ كس خو نگيرد)».
3-تنها ماندن از دوستان:«مَنْ غَلَبَ عَلَيْهِ سُوءُ الظَّنِّ لَمْ يَتْرُكْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلِيلٍ صُلْحا؛[7] هر كه بد گمانى بر او چيره شود، جاى آشتى با هيچ دوستى باقى نگذارد.»
4-موجب فساد عبادت: از امام علی(علیه السلام) نقل شده است:«إِيَّاكَ أَنْ تُسِيءَ الظَّنَّ فَإِنَّ سُوءَ الظَّنِّ يُفْسِدُ الْعِبَادَةَ وَ يُعَظِّمُ الْوِزْر؛[8]بپرهيز از اين كه بدگردانى گمان را، پس بدرستى كه بدى گمان فاسد ميكند عبادت را، و بزرگ مىگرداند گناه.»
________________
[1].علی اکبر نفیسی،فرهنگ نفیسی، ج3،ص1951.
[2]. سید محمد شجاعی، بدگمانی ریشه‌ی فتنها و اختلاف‌ها،ص11.
[3]. شهید ثانی، کشف الریبه، ص20، به نقل از پایان نامه، بررسی تاثیر سوءظن در روابط خانوادگی،دانشگاه معارف اسلامی
[4]. نهج البلاغة (للصبحي صالح) ؛ ص251.
[5]. فيض الاسلام، نامه 53، ص 1027.
[6].تصنيف غرر الحكم و درر الكلم؛ص254،ح5333
[7]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ؛ص264
[8].تصنيف غرر الحكم و درر الكلم؛ ص263،ح5668
نظرات
بسم الله الرحمن الرحیم
سلام.خدا قوت.با افتخار شمارو لینگ کردم.خدا خیرتون بده.
یاعلی.
جالب بود .خسته نباشيد.