رهروان ولایت ـ از جمله آیاتى که دلالت بر امامت و ولایت حضرت علی(علیه اسلام) دارد و پشتوانه بسیار محکمى براى حدیث "غدیر" در افاده معناى ولایت و امامت است، آیه معروف به "إکمال" است:
«أَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتى وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً؛[مائده/3] امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم».
در ذیل آیه، روایات صحیح السند فراوانی از فریقین (شيعه و سنّي) وارد شده که آیه در شأن امیرالمؤمنین(علیه السلام) و بعد از حادثه غدیر خم نازل شده است. [1]
در بین شیعیان، بزرگانی چون جناب علیّ بن ابراهیم قمی[2]، فرات کوفی[3]، مرحوم کلینی[4] و جمهور علمای شیعه، نزول این آیه را در روز غدیر دانسته اند.
بسیارى از علماى اهل سنت نيز روایت نزول آیه در روز هجدهم ذىحجه در سرزمین غدیر خم را در کتابهاى خود نقل کردهاند. اینک به اسامى برخى از آنها اشاره مىکنیم:
حافظ ابوجعفر محمّدبن جریر طبرى (م310) [5]؛ حافظ ابنمردویه اصفهانى (م410) [6]؛ حافظ ابىنعیم اصفهانى [7]؛ حافظ ابوبکر خطیب بغدادى (م463) [8]؛ حافظ ابوسعید سجستانى (م477) [9]؛ ابوالحسنبن مغازلى شافعى (م483) [10]؛ حافظ ابوالقاسم حسکانى. [11]؛ حافظ ابوالقاسم بن عساکر دمشقى شافعى (م571) [12]؛ خطیب خوارزمى (م568) [13]؛ سبطبن جوزى [14]؛ شیخ الاسلام حمّوئى [15]؛ عمادالدین ابنکثیر دمشقى شافعى [16]؛ جلال الدین سیوطى شافعى [17]؛ میرزا محمّد بدخشى[18] و دیگران.
با وجود این همه روایت که به صراحت، نزول این آیه شریفه را بعد از حادثه غدیر اعلام داشتهاند، عدّهای کج فهم، با استناد به ظاهر روایتی در تفسیر عیاشی نزول این آیه را در روز عرفه دانستهاند؛ چون در اين تفسير آمده است محمد خزاعی از امام صادق(عليه السلام) روایت کرده که حضرت فرمودند: «هنگامی که رسول الله در روز جمعه در عرفات فرود آمدند، جبرئیل به خدمت ایشان رسید و عرض کرد: ای محمّد، خداوند به تو سلام میرساند و میگوید: این آیه را بر امّت خود بخوان: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ... » و بعد از این، آیه دیگری نازل نمیشود زیرا بعد از انزال دستور نماز و زکات و روزه و حج، این پنجمین موردی است که دستور آن نازل شده و این مورد از همه آنها مهمتر است». [19]
امّا در نقد اين روايت و برداشت هايي كه از آن شده است، بايد گفت:
الف) این روایت با روایات فراوانی که حادثه بزرگ غدیر را در روز جمعه دانستهاند تعارض دارد، زیرا اگر روز عرفه جمعه باشد، دیگر غدیر نمیتواند روز جمعه باشد و باید روز یکشنبه باشد.
ب) بر فرض که بپذیریم آیه اکمال در روز عرفه نازل شده باز هم منافاتی با بودن آن در مورد ولایت امیر مؤمنان(عليه السلام) ندارد.
البته در بین روایات اهل سنّت نیز روایاتی با این مضمون وجود دارد و امثال فخر رازی با استناد به آنها، آیه إکرام را مربوط به عرفه دانستهاند.
ما براى اثبات بطلان احادیثی که مبین نزول آیه اکمال در روز عرفه است، به تواریخ و تفاسیر اهل سنّت مراجعه میکنیم تا تناقضات را ببینیم:
اهل سیر و آثار از اهل تسنن اتفاق دارند بر آنکه پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) بعد از نزول آیه اکمال دین، هشتاد و یک روز[20]، و یا هشتاد و دو روز[21] عمر کردند و به دار بقا رحلت فرمودند، و همچنین مورخین ایشان مىگویند: رحلت آن حضرت در روز دوازدهم ماه ربیع الاول واقع شد. [22] و این درست مطابقت دارد با اینکه آیه إِکمَالِ دین در روز عید غدیر فرود آمده باشد، زیرا اگر روز غدیر را حساب نکنیم و روز رحلت را حساب کنیم (همچنانکه معمولاً در محاسباتِ ایّام، یک روز از اوّل یا از آخر را میاندازند) و هر سه ماه ذوالحجّة و محرّم و صفر بیست و نُه روز باشد. بین عید غدیر و روز رحلت 81 روز میشود، و اگر دو ماه از آن بیست و نه روز و یک ماه سی روز باشد، 82 روز خواهد شد. و معلوم است که این حساب وقتی روشن است که نزول آیه در روز غدیر یعنی در هجدهم باشد. ولی اگر فرض شود که در روز عرفه یعنی روز نهم نازل شده باشد، فاصله بین نزول آیه و ارتحال رسول الله 90 یا 91 روز خواهد شد. و این خلاف، تصریح خود عامّه است، و کسی هم این فاصله (90 روز) را ذکر نکرده است.
-----------------------------------------
پي نوشت:
[1]. بحار الانوار ج : 37 ص : 108- الغدیر ج 1 ص 230.
[2]. تفسير القمي، ج1، ص: 162.
[3]. تفسير فرات الكوفي، ص: 118.
[4]. الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 289.
[5]. کتاب الولایة.
[6]. تفسیر ابنکثیر، ج2، ص14- درّالمنثور، ج3، ص19- تاریخ مدینة دمشق، ج12، ص 237- الاتقان، ج1، ص53.
[7]. ما نزل من القرآن فى علىّعلیهالسلام، ص56.
[8]. تاریخ بغداد، ج 8، ص 290.
[9]. کتاب الولایة.
[10]. مناقب علىبن ابىطالبعلیهالسلام، ص18، ح 24.
[11]. شواهد التنزیل، ج 1، ص 201، ح 211.
[12]. ترجمه امیرالمؤمنینعلیهالسلام از تاریخ دمشق، ح 585و575و578.
[13]. المناقب، ص135، ح152.
[14]. تذکرة الخواص، ص30.
[15]. فرائد السمطین، ج 1، ص 72، ح 39.
[16]. البدایة والنهایة، ج 5، ص 232.
[17]. در المنثور، ج3، ص19 ؛ الاتقان فى علوم القرآن، ج1، ص53.
[18]. مفتاح النجا، باب3، فصل11، ص34.ُ
[19]. تفسير العياشي، ج1، ص: 293.
[20]. تفسیر الرازی - الرازی - ج 11 - ص 139.
[21]. تفسیر أبی السعود - أبی السعود - ج 3 - ص 7.
[22]. البدایة والنهایة - ابن کثیر - ج 6 - ص 365.
اللهم صلّ علي محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم