رهروان ولایت ـ اگر بخواهیم چیزی را از نظر معنوی، ارزش‌گذاری کنیم لازم است که دو چیز در نظر گرفته شود: اول این‌که ببینیم هدف از آن چیست؟ و دوم هم این‌که بدانیم چه اثری دارد.
بدون شک هر اندازه یک مطلب، عالی‌تر و اثرگذاری آن بالاتر و مفیدتر باشد؛ ارزش آن مطلب بیشتر است. در مورد ارزش علم و عالِم نیز همین موضوع مطرح است و اگر بخواهیم ارزش علم و عالم را بدانیم باید ابتدا هدف از خلقت انسان را بدانیم و سپس مشخص کنیم که چه علمی او را بهتر به هدف می‌رساند و برای او مفیدتر خواهد بود.
از نظر قرآن کریم، انسان برای عبادت و بندگی خداوند آفریده شده است؛ چنان‌که فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون؛[ذاریات/56] و من جنّ و انس را نیافریدم جز براى این‌كه عبادتم كنند(و از این راه تكامل یابند و به من نزدیك شوند)». در آیه‌ای دیگر، هدف از آفرینش آسمان‌ها و زمین و مرگ و زندگی را آزمایش انسان‌ها برای انجام بهترین کار، معرفی می‌کند: «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلا؛[هود/7] او كسى است كه آسمان‌ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید و عرش (حكومت) او، بر آب قرار داشت (به خاطر این آفرید) تا شما را بیازماید كه كدام‌یك عملتان بهتر است!». پس می‌توان گفت که هدف از خلقت انسان‌ها عبادت خداوند متعال و آزمایش انسان است [1] و مسابقه‌ی انسان‌ها در انجام بهترین کارها.
معنای بهترین عمل (أَحْسَنُ عَمَلًا):
امام صادق(علیه‌السلام) در این مورد می‌فرماید: «[راجع بقول خداى عز و جل: «تا بیازماید شما را كه كدام یك نیكوكارترید(سوره ملک، آیه:2)] فرمود: مقصود، کار بیشتر نیست، بلكه مقصود درست‌کارتر است، و درستى؛ همانا ترس از خدا و نیت پاک و رفتار خوب است».[2]
با توجه به این مطلب علمی را مبتوان مفید تلقی کرد که که انسان را در رسیدن به هدف او کمک کند؛ یعنی در بندگی خداوند و بهتر شدن اعمال او، انسان را کمک کند، و چنین علمی، می‌تواند علم دین و خداشناسی باشد، هم‌چنین می‌تواند علوم دیگری باشد که انسان را در این راه کمک کند؛ زیرا علم، تنها وسیله است، اما هدف، بندگی خداوند و بهتر شدن اعمال انسان و رسیدن انسان به رشد و تکامل معنوی است؛ چنان‌که قرآن کریم از زبان حضرت موسی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً [کهف/66] موسى به او (خضر) گفت: آیا (اجازه مىدهى) در پى تو بیایم، تا از آن‌چه براى رشد و صلاح به تو آموختهاند، به من بیاموزى؟».
علم مفید، خداترسی را به همراه دارد:
از نظر قرآن کریم، علمی مفید است که خداترسی را به دنبال داشته باشد؛ زیرا فرمود: «إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء؛[فاطر/28] از ميان بندگان خدا، تنها دانش‌مندان از او مىترسند». هم‌چنین از این آیه استفاده می‌شود که عالم واقعی کسی است که خداترس باشد و این خداترسی، به خاطر آگاهی از علم و قدرت خداوند و هدف از آفرینش و شناخت مسئولیت‌هایی که انسان دارد حاصل شده باشد.[3]
علم بی‌عمل، مفید نیست:
انسانی که به علم و قدرت خداوند، شناخت پیدا کرد و مسئولیت‌های خود را شناخت و خداترس شد، نشانه‌اش این است که به مسئولیت خود، عمل می‌کند و اگر غیر از این باشد علمش مفید نخواهد بود و در حقیقت خداوند را نشناخته است؛ زیرا علم مفید، با عمل، همراه است. امام سجاد(علیه‌السلام) نیز در این مورد می‌فرماید: «خداشناسى و كردار نيك، مانند دو رفيق متحد هستند، هر كه خدا را شناخت از او می‌ترسد و ترسش او را به طاعت خدا وادار می‌کند و راستى كه دانش‌مندان و پيروانشان، كسانی هستند كه خدا را شناخته‌اند و براى او كار كردند و به او روى آوردند».[4]
پس از نظر قرآن کریم، هر علمی که به بندگی خداوند متعال و بهتر شدن اعمال انسان کمک کند و موجب رشد و صلاح و قرب او به خداوند شود، مفید است حتی علمی مانند فیزیک و شیمی و امثال این‌ها نیز می‌تواند مفید باشد، اگر انسان را بیشتر با قدرت خدا آشنا کند.
-------------------------------------------
پی‌نوشت:
[1]. آزمایش الهی به معنای پرورش و تربیت انسان‌ها و شکوفا شدن استعداد‌‌های نهفته‌ی آ‌‌ن‌ها و ظاهر شدن کارهای خوب و بد انسان‌هاست، تا مستحق پاداش یا کیفر شوند. با استفاده از تفسیر نمونه تفسیر نمونه، ج1، ص526 تا 528.
[2]. فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا قَالَ لَیْسَ یَعْنِی أَكْثَرَ عَمَلًا وَ لَكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلًا وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْیَةُ اللَّهِ وَ النِّیَّةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَةُ؛ اصول کافی(ناشر: اسلامیه)، ج2، ص16.
[3]. با استفاده از تفسیر نمونه، ج18، ص27.
[4]. وَ مَا الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ الْعَمَلُ إِلَّا إِلْفَانِ مُؤْتَلِفَانِ فَمَنْ عَرَفَ اللَّهَ خَافَهُ وَ حَثَّهُ الْخَوْفُ عَلَى الْعَمَلِ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ إِنَّ أَرْبَابَ الْعِلْمِ وَ أَتْبَاعَهُمُ الَّذِينَ عَرَفُوا اللَّهَ فَعَمِلُوا لَهُ وَ رَغِبُوا إِلَيْهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ ؛امالی المفید(ناشر: کنگره شیخ مفید)، ص202.