لطفاً درباره عقايد شيعه و اهل تسنن و موارد اختلافي آنهاتوضيح بدهيد؟

بعد از رحلت رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مسلمانان به دو دسته تقسيم شدند، دسته اول همان مسلمانان واقعي و راستين بودند كه رسول خدا آن ها را شيعيان خود و علي ـ عليه السلام ـ خوانده و علي را امام آنان تعيين كرده بود، و بعد از رحلت آن حضرت از امير المومنين علي ـ عليه السلام ـ پيروي كردند و به صراط مستقيمي كه از سوي پيامبر (ص) ترسيم شده بود ادامه دادند و بدين جهت به نام شيعه علي ـ عليه السلام ـ معروف شدند، دسته دوم كساني بودند كه بعد از رحلت آن حضرت از صراط مستقيم فاصله گرفته و امامت امام علي(ع) و ساير امامان را بر نتافتند و به سمت و سوي ديگر رفتند، كه بعد ها در زمان خلفاي عباسي به اهل سنت معروف شدند.

شيعه و سني در بسياري از عقايد باهم متفق و متحد اند مثل توحيد و يگانگي خداوند، نبوت و معاد و تمام ضروريات دين از قبيل نماز، روزه، زكات، حج، امر به معروف و نهي از منكر و... . اما دربرخي از شاخه ها و فروعات با هم اختلاف دارند. ما هم در پاسخ سوال موارد اختلاف را بيان نموده و آن را در دو بخش اصول دين و فروع دين دسته بندي مي‌كنيم، نخست به موارد اختلاف در بخش اصول و سپس به موارد آن در بخش فروع، اشاره خواهيم كرد:
بخش اول: موارد اختلاف در اصول دين به قرار ذيل است:
الف: توحيد در صفات: خدا پرستان در چگونگي اجراء صفات ذاتي خداوند بر ذات حق سبحان دو قول دارند.
1. عينيت صفات با ذات: اين اساس توسط ائمه اهل بيت(ع) پايه ريزي شده، و لذا شيعه، اين قول را اختيار نموده اند. يعني عقيده شيعه اين است كه صفات ذاتي خداوند مثل علم، حيات، اراده و قدرت عين ذات خدا هستند و جداي از ذات تصور ندارند.
2. زايد بودن صفات بر ذات: مشبهه و اشاعره كه اهل سنت هستند، اين قول را اختيار كرده اند يعني عقيده اهل سنت بر اين است كه صفات ذاتي زايد بر ذات خدا مي باشند.
ميان اين دو قول، قول اول درست و صحيح است، زيرا لازمه قول دوم اين است كه خداي سبحان، در علم به اشياء و خلقت اشياء نياز به امري خارج از ذات خويش پيدا كند، چون علم و قدرت خارج و زايد بر ذات او است، در حالي كه واجب بالذات منزه از احتياج به غير است.(1) اميرالمومنين در اين رابطه مي فرمايد: كمال اخلاص آن است كه صفات براي خداوند عالم، تصور نشود، زيرا هر صفتي گواهي مي دهد كه آن غير از موصوف است، و هر موصوفي گواهي مي دهد كه آن غير از صفت است، كسي كه خدا را وصف كند، قريني براي او قرار داده است، و كسي كه قريني براي او قرار دهد او را دو تا دانسته، و كسي كه او را دو تا بداند، او را تجزيه و تقسيم كرده است، و كسي كه او را تقسيم كند او را نشناخته است.(2)
ب: عدل: نخستين و مهم ترين مساله در باب عدالت خداوند متعال، مساله حسن و قبح عقلي است، اگر كسي اين مساله را بپذيرد، مي تواند مساله عدالت و حكمت خداوند و مساله تكليف و آزادي انسان را حل كند، و اگر كسي حسن و قبح عقلي را انكار كند به ناچار بايد قائل به جبر گردد، شيعه اماميه مي گويد: حسن و قبح افعال عقلي و ذاتي است، يعني پاره اي از افعال ذاتاً حسن بوده، و برخي ذاتاً قبيح هستند، و عقل ما با قطع نظر از خطاب شارع مي تواند حسن برخي افعال و يا قبح آن ها را ادراك كند، همانند حكم عقل به حسن عدالت و قبح ظلم و ... و مي گويند شارع مقدس امر نمي كند مگر به كارهايي كه حسن باشند و نهي نمي كند مگر از كارهايي كه قبيح باشند، روي همين اصل شعار عدليه اين است كه احكام شرعيه تابع مصالح و مفاسد واقعيه است، يعني هر چيزي كه در واقع داراي مصلحت باشد شارع به آن امر مي كند، و از هر چيزي كه در واقع داراي مفسده باشد شارع از آن نهي مي كند.
اهل سنت مي گويند: حسن و قبح افعال ذاتي نبوده، بلكه اعتباري است، يعني هيچ عملي با قطع نظر از خطاب شرعي حسن يا قبيح نيست، بلكه همه كارها با قطع نظر از بيان شارع، مساوي اند، عدل و ظلم ذاتا فرقي ندارند، صدق و كذب مثل هم اند و... و مي گويند حسن و قبح افعال صددرصد تابع اعتبار شارع است، يعني هر كاري را كه شارع تحسين كند حسن پيدا مي كند و لو آن كار ظلم، زنا و قتل نفس باشد، و هر كاري را كه شارع تقبيح كند آن كار قبيح مي شود ولو عدالت، احسان و نماز باشد، نتيجه و لازمه اين تفكر اين است كه اگر خداوند انبيا و اوليا و صالحان را به جهنم و نمرود و فرعون و كفار را به بهشت ببرد، عين عدالت است.
شيعه اماميه مي گويد: حسن و قبح بعضي از افعال از بديهيات است، زيرا با مراجعه به عقلاء عالم مي بينيم تمام افراد بشر بدون استثنا از ماديون و خدا پرستان، در سراسر دنيا، عدالت را تحسين نموده و ظلم را تقبيح مي كنند، اگر حسن و قبح افعال فقط و فقط شرعي بود، نبايد منكرين خدا و شرايع آسماني چنين قضاوت و حكمي داشته باشند و حال آن كه دارند.(3)
مسائلي كه ذيلاً ذكر مي شود از فروعات مساله حسن و قبح عقلي است: 1. يكي از فروعات مساله حسن و قبح عقلي، اثبات عدالت خداوند در افعال و احكامش هست، زيرا مقتضاي حسن و قبح عقلي اين است كه عقل مستقلاً درك مي كند كه اين فعل بدون هيچ قيد و شرطي، حسن يا قبيح است، در موضوع اين حكم عقلي، فاعل عاقل مختار، بدون فرق بين واجب و ممكن اخذ شده است، بنابراين خداي سبحان عادل و منزه از ظلم است، چون ظلم قبيح است، قبيح از نظر عقل بر خداي حكيم محال است.(4)
2. يكي ديگر از فروعات مساله حسن و قبح عقلي اين است كه آيا خداوند در افعال خود غرض دارد يا نه؟ اهل سنت اشعري مذهب بر اساس عدم قبول حسن و قبح عقلي مي گويند: خداوند در افعال خود غرض ندارد، شيعه اماميه مي گويد: غرض دارد، زيرا اگر فعلي براي غرض معيني انجام نگيرد، از نظر عقلاء عبث و لغو است، و فعل عبث از نظر عقلي قبيح است، و كار قبيح بر خداي حكيم محال است.(5) و لذا خداوند خود مي‌فرمايد: پروردگار من، تو اين زمين و آسمان را باطل نيافريدي.(6)
3. يكي ديگر از مسائل مبتني بر مساله حسن و قبح عقلي اين است كه آيا تكليف ما لا يطاق، يعني تكليف فوق توان انسان جايز است يا نه؟ اهل سنت تكليف فوق قدرت را جائز مي دانند، اما شيعه آن را جايز نمي دانند، زيرا تكليف خارج از توان و قدرت مكلف ظلم به او است و قبح ظلم از نظر عقل از ضروريات اوليه است، پس بر خداي حكيم محال است كه بنده خود را به چيزي مكلف كند كه قدرتي بر آن ندارد.(7)
ج: نبوت: در بعثت انبيا به دو مساله اشاره مي شود:
1. آيا بعثت انبيا ضرورت دارد، اهل سنت مي گويند: بر خداوند فرستادن انبيا واجب و لازم نيست، اما شيعه مي گويد بر خداوند حكيم واجب است كه پيامبراني را براي هدايت و سعادت بندگانش بفرستد، زيرا فرستادن انبيا لطف است و لطف بر خدا واجب است، پس فرستادن انبيا بر خدا واجب است.(8)
2. آيا عصمت در انبيا شرط است؟ : اهل سنت مي گويند: ممكن است هر گناهي، چه كبيره و يا صغيره، چه سهواً يا عمداً، از انبيا صادر شود، و تنها دو معصيت است كه از انبيا صادر نمي شود يكي كفر و ديگري كذب است، شيعه معتقدند كه انبيا از همه گناهان صغيره و كبيره چه در حال سهو يا عمد منزه و مبرا، و معصوم اند، زيرا اگر انبيا معصوم نباشند و احتمال كذب و عصيان در مورد آن ها برود، اعتماد از آنان سلب مي شود، چون هر امر و يا نهي اي را كه از جانب خداوند براي ما ابلاغ كنند، در مورد آن احتمال دروغ مي دهيم، و در نتيجه از آنان متابعت نخواهيم كرد وقتي متابعت نكرديم نقض غرض لازم مي آيد، و نقض غرض قبيح است و از مولاي حكيم صادر نمي شود، پس انبيا بايد معصوم باشند.(9)
د: امامت: اولين و مهمترين اختلافي كه بعد از رحلت رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بوجود آمد، اختلاف در مسئله‌ي امامت و خلافت بود، شيعه حقيقت امامت را بر خلاف اهل سنت، منصب الهي و ادامه تمام وظائف نبوت، مي دانند، يعني اعتقاد شان بر اين است كه امام و خليفه رسول خدا به دستور خداوند و با معرفي و توسط رسول خدا(ص) تعيين گرديده و مردم در انتخاب امام هيچ نقشي ندارند. به تبع آن تمام شرائط لازم در پيامبر را در امام معتبر مي دانند، بر اين اساس راه ثبوت امام را تصريح خداوند و نصب پيامبر يا امام پيشين مي دانند، از نظر شيعه واجد اين خصوصيت تنها علي بن ابي طالب ـ عليه السلام ـ است كه خداوند او را براي امامت تعيين و پيامبر او را به امامت نصب نمود، بدين جهت شيعه او را امام و جانشين پيامبر مي دانند، اما اهل سنت مي گويند: امامت به بيعت اهل حل و عقد و انتخاب مردم و حتي با زور نيز ثابت مي شود، و بر اين اساس ابوبكر را جانشين پيامبر مي دانند.(10) و بعد از آن عمر و عثمان را و امام علي ـ عليه السلام ـ را خليفه چهارم قرار داده اند. و نيز به خلافت بني اميه و بني عباس هم معتقد هستند.
دومين مسئله در امامت، عصمت امام است: اهل سنت بالاتفاق عصمت را در امام شرط نمي دانند، تفتازاني مي گويد: اصحاب ما استدلال كرده اند بر عدم وجوب عصمت، به اجماع بر امامت ابوبكر و عمر و عثمان، با اين كه اجماع دارند كه عصمت آن ها واجب نيست ... نتيجه اين ادعا اجماع بر عدم اشتراط عصمت در امام است.(11) اما اماميه بالاجماع عصمت را در امام شرط مي دانند، شيخ مفيد مي فرمايد: شيعه اماميه اتفاق دارند بر اين كه امام دين بايد معصوم باشد.(12) و نيز مي گويد: اماماني كه جانشين انبيا در اجراي احكام و اقامه حدود و حفظ شرايع و تربيت مردم هستند بايد مانند انبياء معصوم باشند.(13)
بخش دوم، موارد اختلاف در فروع و احكام عملي بدين قرار است:
1. يكي از مسائل مورد اختلاف بين شيعه و اهل سنت، مساله مسح يا شستن پاها در وضو است، علامه حلي مي فرمايد: همه علماي اماميه قائل به وجوب مسح پا شده و شستن آن دو را در وضو در حال اختيار باطل مي دانند.(14) همه اهل سنت شستن پاها را واجب مي دانند، متقي هندي مي گويد: اختلاف در وضو از زمان خلافت عثمان بن عفان شروع شده است.(15)
2. شيعه و اهل سنت در نماز تراويح اختلاف دارند، شيخ طوسي مي فرمايد: نافله هاي ماه رمضان فرادا خوانده مي شود و جماعت در آن بدعت است.(16) بخاري به سندش از عبد الرحمن بني عبد قاري نقل مي كند: در يكي از شبهاي ماه رمضان با عمر به مسجد رفتم، ديديم مردم دسته دسته و پراكنده هستند. هر كسي براي خود يا با گروه خود نماز مي خواند، عمر گفت: به نظر من اگر اين ها به يك امام اقتدا كنند بهتر است، لذا تصميم گرفته و دستور داد ابي بن كعب پيش نماز همه باشد، شب ديگر با وي به مسجد رفتيم ديديم مردم نمازهاي مستحبي شبهاي رمضان را به جماعت مي خوانند، آن گاه عمر گفت اين بدعتي خوبي است.(17)

پاورقی:

1. سبحاني، جعفر، محاضرات في الالهيات، قم، موسسه نشر اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ص59ـ60.
2. فيض الاسلام، سيد علي نقي، نهج البلاغه، ص23، خ1.
3. محمدي خراساني، علي، شرح کشف المراد، قم، انتشارات دار الفکر، 1373ش، ، ص202.
4. محاضرات في الالهيات، همان، ، ص248.
5. همان، ص233.
6. آل عمران : 161.
7. محاضرات في الالهيات، همان، ص253.
8. محمدي خراساني، علي، ترجمه کشف المراد، قم، انتشارات دار الفکر، 1373ش، ص351ـ352.
9. علامه حلي، حسن بن يوسف بن المطهر، کشف المراد، ص471ـ472.
10. محاضرات في الالهيات، همان، ص523.
11. تفتازاني، ملا سعد، شرح مقاصد، پاکستان دار المعارف النعمانيه، 1401ق، ج2، ص279.
12. شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، بيروت، دار المفيد للطباعه و النشر و التوزيع، 1414ق، ص47.
13. همان، ص65.
14. علامه حلي، حسن بن يوسف بن المطهر، تذکره الفقهاء، قم، موسسه آل البيت لاحياء التراث، ، ج1، ص168.
15. متقي هندي، علي، کنزل العمال، ج9، ص443، ح26890.
16. شيخ طوسي، محمد بن حسن، الخلاف، قم، موسسه نشر اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1407ق، ، ج1، ص529.
17. بخاري، محمد ابن اسماعيل، صحيح بخاري، ج2، ص252.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات