بررسى اين موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفيت و گنجايش يك نامه است لذا به اختصار مطالبى را بيان میكنيم:
موضوع قيام امام حسين (علیه السلام) از اواسط قرن سوم در ادبيات فارسى وارد شد. البته اوايل به صورت جدى نبود بلكه در قالب تمثيلها و استنادها اشاراتى به مقتل امام حسين (علیه السلام) و شهداى كربلا میشد.
يكى دو قرن بعد (حدود قرن 5 و 6) «سنايى» به طور خاص به شهادت امام حسين (علیه السلام) اشاره مستقيم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلويحاً اشاراتى جزئى به موضوع عاشورا و اباعبداللّه(علیه السلام) شده است، اما به طور كامل و جزئى نگر از دوره تيموريان به بعد به اين مسأله پرداخته شد. در دوره صفوى به نسبت رسميت مذهب تشيع و تغيير نظام حكومتى و شيوع تفكر شيعه در ايران، گرايش شاعران به سمت عاشورا ديده و ثبت شده است. [1]
يكى از چهره هاى شاخص كه در باب پرداختن به موضوع عاشورا پيش از عهد صفوى «ابن حسام» است. وى شاعرى بود كه بيشتر آثارش مربوط به وقايع عاشورا است و پس از آن شعراى فراوانى ظهور كردند تا جايى كه در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوين شد. اينك به اجمال مواردى را بيان میداريم:
1. يكى از اين شعرا «محتشم كاشانى» است كه همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسين (علیه السلام) آشنا هستند. او يكى از مهمترين و معروفترين شعراى دوره صفوى بود كه اشعارى در باب تذكار اهل بيت(علیهم السلام) سروده و در اين سبك شهرت يافته است. به طورى كه میتوان او را معروفترين شاعر مرثيه گوى ايران دانست. مرثيه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را- كه ناشى از صفا و صداقت حقيقى آن است- حفظ كرده است:
باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است؟ باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز اين چه رستخيز عظيم است كز زمين بى نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است [2]
2. صباحى بيگدلى شاعر سده دوازدهم، اوايل سده سيزدهم هجرى و معاصر امراى زنديه بود كه تركيب بندى به تقليد از كليم ساخته است در سوگ و مرثيه امام حسين (علیه السلام) است:
افتاد شامگه به كنار افق نگران خور چون سربريده از اين طشت، واژگون
گفتم محرم است و نمود از شفق هلال چون ناخنى كه غمزده آلايدش ز خون [3]
3. ملك الشعرا محمدتقى بهار (شاعر دوره مشروطيت) نيز در رثاى سيد الشهدا(علیه السلام) داد سخن داده و گفته است:
اى فلك آل على را از وطن آواره كردى زآن سخن در كربلاشان بردى و بيچاره كردى
تاختى از وادى اين غزالان حرم را پس اسير پنجه گرگان آدمخوار كردى [4]
4. سيد محمدحسين شهريار شاعر بزرگ معاصر- كه شيفته و دلباخته اهل بيت و ائمه اطهار(علیهم السلام) بود- بارها در رثاى امام حسين (علیه السلام) و شهيدان كربلا شعر سروده و براى آن مصايب گريسته است. استاد شهريار غزلى دارد تحت عنوان «كاروان كربلا» كه مطلع آن بدين گونه است:
شيعيان ديگر هواى نينوا دارد حسين (ع) روى دل با كاروان كربلا دارد حسين (ع)
دشمنانش بى امان و دوستانش بیوفا با كدامين سركند، مشكل دو تا داردحسين (ع) [5]
پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسى- كه در موضوع شخصيت و نهضت امام حسين (علیه السلام) نگارش يافته - منجر به اطاله كلام مى شود. لذا مطالعه منابع ذيل در اين زمينه رهگشا است:
1. پيشينه مرثيه سرايى عاشورا در ادبيات فارسى، مجله بصائر، سال سوم، شماره 24.
2. جايگاه شعر در تبيين فرهنگ عاشورا، نشريه ره توشه راهيان نور، ويژه محرم الحرام، نشر دفتر تبليغات اسلامى، 1375.
3. مرثيه پردازى در ادبيات فارسى، نشريه سروش، نشر صداوسيما، 1360، ش 132.
4. نگاهى به انقلاب كربلا در ادب فارسى، نشريه اطلاعات 22/ 1/ 81.
پي نوشت ها:ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1) حماسه حسينى در ادبيات فارسى، گفتگو با عبدالجبار كاكايى، نشريه خراسان، 27/ 12/ 80.
(2) دكتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثيه از شاعران پارسى گو، ص 75.
(3) همان، صص 69، 70 و 17.
(4) همان، ص 116، 711.
(5) ديوان اشعار شهريار، انتشارات زرين و نگاه، چاپ هفتم، 1371، ج 1، ص 89.