نظر اسلام در مورد گدایی کردن

رهروان ولایت ـ آیا تکدی‌گری حرام است؟ لطفاً حکم آن را در موارد زیر مرقوم فرمایید؟ 1. درخواست کمک مالی از دیگران (با وجود نیاز) 2. اصرار در درخواست مالی (با وجود نیاز) 3. درخواست کمک مالی از دیگران (بدون نیاز ضروری)
«تکدی‌گری» در لغت به گدایی کردن،[1] تکلف در سؤال و حاجت خواهی از این و آن، در کوی و برزن و پافشاری بر آن معنا شده است.[2]
متکدی کسی است که در پی کمک و یاری مادی از دیگران دست را پیش این و آن دراز می‌کند و گاه با سماجت تمام خواستار کمک مالی، نقدی و جنسی می‌شود. این عمل در برخی از کشورها به رواج دارد و در کوچه و معابر افرادی یافت می‌شوند که تلاش می‌کنند بدون هیچ زحمتی پولی به چنگ آورند.
تکدی‌گری در قرآن و روایات
گفتنی است که تکدی‌گری در منابع دینی با عناوینی چون «سؤال» مطرح است؛ از این رو، ما این مسئله را با واژه‌هایی؛ مانند درخواست، سائل و... مطرح می‌کنیم، و برای هرچه بهتر روشن شدن موضوع، آن‌را از چند زاویه بررسی می‌کنیم.
۱. طلب حاجت در صورت نیاز واقعی،
۲. اصرار و الحاح(سماجت در تقاضای کمک)،
۳. درخواست بدون نیاز،
اکنون تکدی‌گری را عنوانی عام در نظر گرفته و در این سه بخش پی ‌می‌گیریم‌:
الف. درخواست از مردم در صورت نیاز ضروری: در این فرض سائل و یا متکدی در حقیقت فردی است که با تلاش و کوشش از راه درست و حلال، آنچه را که کسب می‌کند و به دست می‌آورد، جواب‌گوی نیاز زندگیش نیست و یا اساساً چیزی عایدش نمی‌شود؛ این موضوعی است که آیات و روایات نسبت به آن نظر مثبت دارند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ»؛[3] و در اموالشان براى سائل و محروم حقى بود.
این آیه به روشنی بیانگر این واقعیت است که در اموال نیکوکاران حقى براى سائل و محروم در نظر گرفته شده است. این تعبیر به خوبى نشان مى‌‏دهد که آنها خودشان را در برابر نیازمندان و محرومان مدیون مى‌‏بینند، و آنان را طلبکار و صاحب حق مى‌‏شمرند، حقى که به هر حال باید پرداخته شود، و هیچ‌گونه منتى در پرداختن آن نیست، درست مانند طلب‌هاى دیگر طلب‌کاران.[4] منتها سائل درخواست خویش را علنی می‌کند، اما محروم شخص آبرومندى است که براى معیشت خود نهایت تلاش و کوشش را انجام مى‏‌دهد، در عین حال دستش به جایى نمى‌‏رسد و کسب و کار و زندگیش بهم پیچیده است و با این حال خویشتن‌‏دارى کرده، از کسى تقاضاى کمک نمى‌‏کند.
طبق این تعریف سائل آن فردی است که آبروى خود را پیش ‌روى دیگران مى‌‏ریزد، پس نباید او را از بخشش خود، هر اندازه هم که کم باشد، محروم ساخت؛ چرا که در حدیث از رسول خدا(ص) نقل شده است: «سائل را از آنچه سؤال کرده است باز مدارید و محروم مسازید. اگر سائلان دروغ نمى‏‌گفتند، کسى از رد کردن آنان رستگار نمى‌‏شد».[5] همچنین از امام باقر(ع) روایت شده است: «... و اگر بخشنده مى‌‏دانست که در عطیه و بخشش چه چیزها است، هرگز هیچ کس سائلى را رد نمى‌‏کرد».[6]
قرآن کریم در جایی دیگر صاحبان مال را تشویق به سیر نمودن فقیران و گدایان می‌کند: «شتران قربانى را براى شما از شعایر خدا قرار دادیم. شما را در آن خیرى است. و همچنان که بر پاى ایستاده‏‌اند نام خدا را بر آنها بخوانید و چون پهلویشان بر زمین رسید از آنها بخورید و فقیران قانع و گدایان را اطعام کنید. اینها را براى شما رام کردیم. باشد که سپاس‌گزارى کنید».[7]
ب. اصرار و سماجت در درخواست: حال که اسلام نسبت به سائل و درخواست از مردم –در صورت نیاز- نگاه مثبت دارد، آیا چنین رویکردی، دلیل و توجیهی برای اصرار و سماجت در تقاضای کمک هم می‌شود؛ یعنی اسلام این حق را به سائل می‌دهد که بر خواسته خویش اصرار ورزد و با سماجت و پافشاری، نیاز خویش را از مردم درخواست کند؟!
در این قسمت، آنچه که از روایات برمی‌آید؛ این است که تقاضای کمک مالی از دیگران همراه با اصرار مورد تأیید شرع نیست. رسول خدا(ص) در این مورد می‌فرماید: «خدا دشمن مى‌‏دارد دشنام‌گوى بى‌‏آبرو و گداى مبرم را».[8]
گدای مبرم، یعنى گداى اصرار کننده و سمج، کارش از این رو موجب خشم پروردگار است که انفاق و صدقه‌ای خوشایند پروردگار است که با میل و رغبت و امید به پاداش الهی پرداخت شود، اما چنین اصرار بی‌جایی تنها طرف مقابل را در منگنه قرار داده و چه بسا او نیز مانند سائل در تنگنای مالی قرار داشته اما با سیلی صورت خود را سرخ نگه‌می‌دارد و با این اصرار مجبور می‌شود از حق زن و فرزند خود به اجبار صرف نظر کند. دلیل دیگر آن‌که اصرار در درخواست با عزت نفس که از ویژگی‌های مردان خدا است در تضاد است.
ج. درخواست بدون نیاز: تکدى، سؤال و تقاضاى از مردم بدون نیاز مالی، یکى از گناهان بزرگ است. انسان اگر بدون احتیاج شدید دست به گدایی دراز کند، این درخواست و سؤال حرام بوده و در روایات متعدد نکوهش شده است:
1. در حدیثى از پیغمبر اکرم(ص) مى‏خوانیم: «لا تحل الصدقة لغنى»؛[9] صدقات براى افراد بى‌‌نیاز حرام است.
2. امام باقر(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) فرمود: صدقه دادن به ثروت‌مند روا نیست، همچنین به نیرومند تن‌درست، صاحب حرفه، و به انسان قادر بر کار. اصحاب پرسیدند: مقصود از این سخن چیست؟ فرمود: بر کسى که مى‌‏تواند از گرفتن صدقه خوددارى کند، گرفتن آن حلال نیست.[10]
3. امام صادق(ع) فرمود: «هیچ بنده‌‏اى نیست که بدون نیازمندى سؤال کند، مگر این‌که پیش از مرگ خدا او را به سؤال نیازمند سازد، و از این راه آتش دوزخ را براى او مقرّر دارد».[11]
این نوع از درخواست و تقاضای کمک که امروزه تکدی‌گری بیشتر در مورد چنین روشی گفته می‌شود، اگرچه مورد نهی شارع است، اما در عین حال، قرآن دور نمودن خشونت آمیز متکدیان و گدایان را عملی مذموم و نادرست می‌داند و از آن نهی کرده است: «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَر»؛[12] و سؤال کننده را از خود مران؛ زیرا برخورد خشونت آمیز و یا فیزیکی با متکدیان بدون از میان بردن عوامل و علل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن نه تنها باعث ریشه‌کن شدن این معضل اجتماعی نخواهد شد که چه بسا خود به افزایش بحران دامن زده و چه بسا نیازمندان واقعی نیز مورد توهین قرار می‌گیرند که پروردگار به چنین برخوردی با آنان راضی نخواهد بود. بر این اساس، اگر به دلایلی نخواهیم به سائلی کمک کنیم، باید با شیوه‌ای محترمانه به او پاسخ منفی بدهیم.
روایت شده است که شخصی از امام صادق(ع) درخواست کمک کرد. ایشان از جا برخاسته و دستش را از سبد خرمائی که کنارشان بود پر کرده و به او داد. شخص دوم و سومی نیز درخواست کردند و حضرتشان همین کار را کردند. اما به درخواست کننده چهارمی با این سخن پاسخ منفی دادند که: خدا هم به ما و هم به شما روزی خواهد داد.[13]
در هر حال پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به سؤال فوق چنین است: [14]
حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
اگر این عمل ترویج دروغ، بیکارى و تکدّى‌گرى و تخلف از قانون باشد باید از آن اجتناب شود. مى‌توانید به مؤسسات مورد اطمینانى که در این زمینه فعال هستند کمک کنید.
حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
در همه موارد جایز است ولى بدون ضرورت مبرم سزاوار نیست واگر دروغ بگوید گناه کرده است.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
در صورتی که نیاز نداشته باشد این کار حرام است و تصرف در این پول جایز نیست و سفر برای این کار سفر حرام محسوب می شود و باید وجوه حاصله رابه صاحبانش بدهد و اگر نمی شناسد به افراد نیازمند بپردازد
حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
چنانچه تکدی مشتمل بر کذب و فریب دیگران نباشد حرام نیست ولی مکروه است.
حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):
تکدی و درخواست کمک مالی بدون وجود نیاز امری مذموم بلکه غیر جائز است و در صورت وجود نیاز مکروه است.

پی‌نوشت‌ها:
این مطلب برگرفته از سایت اسلام کوئست می‌باشد.
[1]. فرهنگ فارسی معین، ج 1، ص 1125، واژه «تکدی».
[2]. لغت نامه دهخدا، ج 4، ص 6048، واژه «تکدی»
[3] ذاریات، 19
[4]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر تفسیر نمونه، ج ‏22، ص 328، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش.
[5]. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، نور الثقلین، ج 5، ص 598، اسماعیلیان، قم، 1415ق، «و قال رسول الله (ص): لا تقطعوا على السائل مسئلته، فلو لا ان المساکین یکذبون ما أفلح من ردهم».
[6]. همان، «و قال ابو جعفر (ع): لو یعلم السائل ما فی المسئلة ما سئل أحد أحدا، و لو یعلم المعطى ما فی العطیة ما رد أحد أحدا».
[7]. حج، 36، «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون».
[8]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق و مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2 ص 325، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، «عن أبی جعفر (ع) قال قال رسول الله (ص‏) إن الله یبغض الفاحش البذی‏ء و السائل‏ الملحف».
[9]. همان، ج 3، ص 560.
[10]. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏9، ص 233، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق، الإمام الباقر (ع): قال رسول اللَّه (ص): لا تحلّ‏ الصّدقة لغنیّ‏، و لا لذى مرّة سویّ، و لا لمحترف، و لا لقویّ. قلنا: ما معنى هذا؟ قال: لا یحلّ له أن یأخذها و هو یقدر على أن یکفّ نفسه عنها».
[11]. کافی، ج ‏4، ص 19، «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) مَا مِنْ عَبْدٍ یَسْأَلُ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ فَیَمُوتُ حَتَّى یُحْوِجَهُ اللَّهُ إِلَیْهَا وَ یُثَبِّتَ اللَّهُ لَهُ بِهَا النَّارَ». برای آگاهی بیشتر از احادیث در این موضوع، ر.ک: کافی، ج ‏4، ص 19، «بَابُ مَنْ سَأَلَ مِنْ غَیْرِ حَاجَة»؛ وسائل الشیعة، ج 9، ص 436، «بَابُ تَحْرِیمِ السُّؤَالِ مِنْ غَیْرِ احْتِیَاج‏».
[12] ضحی، 10.
[13]. کافی، ج ‏4، ص ۵۵، «علی بن محمد عن أحمد بن أبی عبد الله عن أبیه عن النضر بن سوید عن موسى بن بکر عن عجلان قال: کنت عند أبی عبد الله (ع) فجاء سائل فقام إلى مکتل‏ فیه‏ تمر فملأ یده فناوله ثم جاء آخر فسأله فقام فأخذ بیده فناوله ثم جاء آخر فسأله فقام فأخذ بیده فناوله ثم جاء آخر فسأله فقام فأخذ بیده فناوله ثم جاء آخر فقال الله رازقنا و إیاک ثم قال إن رسول الله (ص) کان لا یسأله أحد من الدنیا».
[14]. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.