نگاه پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) به نظام خانواده

رهروان ولایت ـ خانواده کوچک ترین واحد اجتماعی است که نقشی اساسی و سرنوشت ساز در جوامع ایفا می کند. امروزه بسیاری از روان شناسان، نظریه پردازان علوم تربیتی و جامعه شناسان توجه ویژه ای به خانواده کرده و معمولا در بررسی هنجارها و ناهنجارهای جامعه و علل و عوامل آنها، خانواده را مؤثرترین بخش می دانند.

الف. تشکیل خانواده

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) برای تمام و کامل کردن مکارم اخلاقی مبعوث شده اند; خود می فرمایند: «اِنّی بُعثتُ لاتمّم مَکارمَ الاخلاق.» [1] بنابراین، در نگاه ایشان هر راه کاری که به رشد و توسعه اخلاق در جامعه کمک نماید، دارای اهمیت خاصی است. تأکید پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) بر مسئله «ازدواج» و تشکیل خانواده از همین منظر قابل توجیه است. در روایتی، ایشان با اشاره به اینکه ترک نکاح باعث فساد در زمین می شود، فرمودند: هر گاه کسی که اخلاق و دینش را می پسندید به خواستگاری آمد، به او همسر بدهید. اگر چنین نکنید، در زمین فتنه و فساد بزرگی واقع خواهد شد. [2]
در روایت دیگری، آن حضرت برای تشویق والدین و دیگران برای ایفای نقش در ازدواج جوانان و پرهیز از هر عملی که موجب فرو ریختن بنیان خانواده می شود، فرمودند: برای خدا هیچ چیزی محبوب تر از خانه ای نیست که با ازدواج بنا می شود و هیچ چیزی مبغوض تر از خانه ای نیست که با جدایی یعنی طلاق، ویران می شود. [3]

ب. اهتمام به کارهای خانه

در سیره نبوی، توجه ویژه ای به نظام خانواده معطوف شده است. این توجه در قالب رعایت حقوق افراد خانواده، تقدیر از زحمات آنان، مشاوره با اهل خانه درباره امور زندگی و توجه جدّی به دیدگاه های آنان و مشارکت در کارهای خانه، تجلّی پیدا کرده است. در روایتی از امام صادق(علیه السلام)نقل شده است: پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) گوسفندان و دام های خانگی را خود می دوشیدند. [4] در روایت دیگری از هشام بن عروه به نقل از پدرش روایت شده است: از عایشه سؤال شد: پیامبر هنگامی که از کارهای روزمرّه رها می شدند، چه می کردند. عایشه در پاسخ گفت: پیامبر لباسش را می دوخت و کفش هایش را وصله می زد و هر کاری که هر مردی در خانه می کند، انجام می داد. [5]

ج. رعایت عدالت

از مهم ترین نکات در برخورد با خانواده، رعایت عدالت در میان همه اهل خانه است. این نکته ای است که پیامبر به دقت به آن توجه می نمود، به گونه ای که در روایتی از عمربن عبدالعزیز به نقل از حضرت امام صادق(علیه السلام)آمده است: حضرت رسول لحظات خود را بین اعضای خانواده تقسیم می کرد. رعایت این عدالت به اندازه ای مورد توجه آن حضرت بود که حتی در نگاه به اهل خانه هم عدالت و تساوی را رعایت می نمود. [6] از موارد مهم رعایت عدالت در خانواده، رعایت تساوی و عدالت در میان همسران است، آن هم در دوران جهالت که عرب جاهلی زن را دارای روح انسانی و برخوردار از حقوق بشر نمی دانست. در روایتی به نقل از عبدالرحمن از عایشه آمده است: هنگامی که پیامبر می خواستند به مسافرت بروند، در میان همسران خود قرعه کشی کرده، هر کدام که قرعه به نامش درمی آمد، در سفر همراه آن حضرت می رفت. [7]

د. تأمین نیازهای خانواده

یکی از عوامل گسست در نظام خانواده و متلاشی شدن چارچوب های آن، بی توجهی برخی از مردان در تأمین نیازهای اعضای خانواده است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) با توجه به این نکته و برای تشویق افراد در استحکام نظام خانواده، فرمودند: بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده اش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به خانواده ام هستم. [8] در روایت دیگری قریب به همین مضمون آمده است: بهترین شما بهترین شخص برای زنانش است و من بهترین شما برای همسرانم هستم. [9] این اهتمام به خانواده به دلیل آن است که همسر و فرزندان به عنوان امانت های الهی نزد مرد هستند و در برابر او کاملا تسلیم هستند; همان گونه که آن حضرت فرمودند: خانواده مرد همچون اسرای او هستند. بهترین بندگان نزد خدای متعال کسانی اند که با اسیران خود بهترین برخورد را داشته باشد. [10]
همچنین پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) در تشویق مسلمانان برای توجه به نهاد خانواده و تلاش آنان در راه استحکام این نهاد، نگاه به خانواده را از بُعد غریزی، شهوانی و دنیاطلبانه جدا کرده و آن را امری مقدّس تلقّی نموده اند که تلاش برای برآوردن نیازهای آنان نیز به عنوان عملی کاملا پسندیده نزد خداوند و عبادت است، تا آنجا که فرمودند: آنچه را مرد برای خانواده اش هزینه می کند، صدقه در راه خداست. [11] یا در روایتی دیگر، کسی را که در جهت فراهم آوردن نیازهای خانواده تلاش می کند، همانند مجاهد در راه خدا دانسته اند. [12] در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) به نقل از پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) آمده است: هیچ بنده ای نیست که کسب کند و آن را به صورت نفقه به خانواده اش بدهد، مگر اینکه خداوند در برابر هر درهم آن، هفتصد برابر به او اجر می دهد. [13]
البته همان گونه که مرحوم کلینی نیز در ذیل این روایات فرموده اند و در روایتی از امام علی(علیه السلام) نیز برمی آید، این تلاش برای خانواده و تأمین نیازهای آنان، تنها در زمینه فراهم آوردن نیازهای مادی آنان نیست، بلکه هرگونه تلاش برای فراهم آوردن نیازهای مادی، معنوی و دینی آنها را شامل می شود، وگرنه اگر پدری تنها برای تأمین نیازهای مادی و دنیای خانواده اش تلاش کند و از هرگونه فعالیتی درباره رشد دینی و معنوی آنان غافل باشد، نه تنها کاری پسندیده انجام نداده است، بلکه در برابر آنان باید پاسخگو نیز باشد.
از نکات مهمی که در تعامل با خانواده به آن توجه شده این است که نباید سرپرست خانواده منتظر بماند که اهل خانه خواسته های خود را ابراز کنند تا پس از آن برایشان فراهم نماید، بلکه باید همیشه درباره نیازهای آنان پرسش نماید; زیرا ممکن است برخی از افراد به خاطر حیا و شرم، از بیان خواسته های خود عاجز باشند. این نکته دقیقاً در رفتار پیامبر با خانواده مورد توجه بوده، به گونه ای که نقل شده است: پیامبر(صلی الله علیه وآله)مکرر به خانواده اش می فرمود: «آیا چیزی نیاز ندارید.» [14]
به هر حال، توجه و احترام به خانواده از مسائل مهم مورد توجه آن حضرت بوده و در نقطه مقابل، بی توجهی یا اهانت به آنان مورد مذمّت آن حضرت قرار گرفته است. در روایتی از آن حضرت آمده است: زنان را احترام نمی کند، مگر کریم، و به آنان اهانت نمی کند، مگر شخص پست. [15] در روایت دیگری به نقل از هشام بن عروه از عایشه نقل شده است: هیچ گاه پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) زن و خادم را کتک نزدند. [16]

هـ. خوش خلقی

اگرچه خوش خلقی در هر جا و هر زمانی ممدوح و از سفارش های حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) است، اما رفتار نیکو در خانه و خوش رفتاری با اعضای خانواده سفارش ویژه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)بوده، به گونه ای که یکی از شاخص های افراد نیک، برخورد مناسب و نیکو با خانواده است. آن حضرت در روایتی فرمودند: بهترین مردم از نظر ایمان، کسی است که دارای نیکوترین اخلاق باشد و لطیف ترین رفتار را با خانواده اش داشته باشد و من لطیف ترین شما نسبت به خانواده ام هستم. [17]
در روایت دیگری، به نقل از یکی از همسران آن حضرت آمده است: کسی خوش خلق تر از پیامبر نبود. هیچ کس از اصحاب و خانواده اش او را صدا نمی کرد، مگر اینکه آن حضرت در پاسخ او لبّیک می گفت. [18]
امروزه در شیوه های تربیتی از نکات مهمی که مورد توجه مربّیان تربیتی قرار دارد، نوع پاسخ دادن به ندای دیگران، به ویژه خانواده و همسر، است. برخی از افراد ممکن است به دلایلی مانند خجالت کشیدن یا جلوگیری از ـ به اصطلاح ـ پر رو شدن با الفاظ دیگری با خانواده سخن بگویند، در حالی که این سیره پیامبر نشان می دهد که ما در پاسخ گویی به ندای خانوداه، باید از بهترین تعبیرها استفاده کنیم. در بیان دیگری، درباره سیره آن حضرت نسبت به خانواده آمده است: هنگامی که پیامبر با خانواده اش بود، شوخ ترین افراد به شمار می آمد. [19][*]

پی نوشت ها:
[1]ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، چ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403، ج 16، ص 210.

[2]ـ علّامه حلّی، تذکرة الفقها، مکتبة الرضویه لاحیاء التراث الرضویه، ج 2، ص 562.

[3]ـ محقق بحرانی، الحدائق الناضره، تحقیق محمّدباقر ایروانی، قم، جامعه مدرسین، ج 23، ص 10.

[4]ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج 16، ص 273.

[5,6]ـ عبداللّه بن محمّدبن جعفر اصبهانی، اخلاق النبی و آدابه، بیروت، دارالعلم للنشروالتوزیع، 1998، ج1، ص 100 / ص 280.

[7]ـ احمدبن علی الموصلی (ابویعلی)، معجم ابی یعلی، فیصل آباد، اداره العلوم الاثریه، 1407، ج 1، ص 93.

[8]ـ محمّدحسن نجفی، جواهرالکلام، قم، اسلامیه، 1367، ج 3، ص 148 / ابوبکر بن مسعود کاشانی، بدائع الصانع، بیروت، دارالاضواء، 1414، ج 2، ص 334.

[9,10]ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، چ دوم، قم، جامعه مدرسین، 1404، ج 3، ص 443.

[11]ـ حسین بن مسعود فرّاء بغوی، تفسیر بغوی، تحقیق خالد عبدالرحمن العلک، بیروت، دارالمعرفه، ج 3، ص 563.

[12]ـ شیخ صدوق، الهدایه، قم، مؤسسه امام هادی(علیه السلام)، 1418، ص 60.

[13]ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، چ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403،ج 71، ص 216.

[14]ـ عبدالرؤوف المناوی، فیض الغدیر، مصر، المکتبة التجاریه الکبری، 1356 ق، ج 5، ص 180.

[15]ـ جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، چ دوم، بیروت، دارالفکر، 1401، ج 1، ص 632 / المتقی الهندی، کنزالعمّال، بیروت، مؤسسه الرساله، ج 16، ص 371 / ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415، ج 13، ص 313.

[16]ـ اسماعیل بن کثیر دمشقی، تفسیر ابن کثیر، بیروت، دارالفکر، 1401، ج 4، ص 404.

[17]ـ محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، چ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403،ج 68، ص 387.

[18]ـ عبداللّه بن محمّدبن جعفر اصبهانی، اخلاق النبی و آدابه، بیروت، دارالعلم للنشروالتوزیع، 1998،ج 1، ص 137.

[19]ـ عبدالرؤوف المناوی، فیض الغدیر، مصر، المکتبة التجاریه الکبری، 1356 ق، ج 5، ص 180.

منبع:
[*]ـ الگوی تربیتی پیامبر اعظم (ص)، روحی، ابوالفضل، مجله معرفت، بهمن 1385 - شماره 110،ص13-14