چرا پيامبر اكرم پس از مبعوث شدن نظام برده داري را از بين نبرد

12:45 - 1393/11/27

چکیده: از آنجا كه بردگان از دير زمان تحت رقيت و بندگي ديگران زيست كرده بودند و در اثر زندگي بردگي خود، بي تجربه و بي استعداد بار آمده بودند و نيز در صورت آزادي امكانات تشكيل يك زندگي ساده را نداشتند لذا، اسلام و پيامبر اسلام همه آن ها را يكباره از قيد بردگي آزاد نساخت كه اگر چنين نمي كرد و همه را آزاد مي ساخت، ممكن بود در اثر نداشتن تجربه كافي و نبود امكانات معيشتي جامعه را با معضل اقتصادي، اجتماعي و امنيتي مواجه سازند.

چرا پيامبر اكرم پس از مبعوث شدن نظام برده داري را از بين نبرد

چرا پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ پس از مبعوث شدن نظام برده داري را از بين نبرده و صراحتا و به طور رسمي با اين مسئله به مبارزه بر نخواستند؟

پاسخ:

اسلام در زماني ظهور كرد كه نظام برده داري نه تنها در شبه جزيره عربستان بلكه در سراسر جهان آن روز بخش بزرگي از جامعه را تشكيل مي داد و انسان هاي فراواني اعم از زن و مرد و كودك امرار و معاششان و شرط حيات و زندگي شان بسته به بردگي بود يعني در اثر نظام طبقاتي به وجود آمده اين قشر از انسان ها اگر بدون تدبير رها شوند و نظام برده داري به هم خورده مشكلات جبران ناپذير اجتماعي در پي مي داشت. چون گروه عظيمي از اين بردگان از ممالك ديگر در قالب تجارت عده اي تاجر وارد جوامع ديگر مي شدند، گروهي نيز بخاطر نداري و فقر مجبور مي شدند در خدمت اربابان و ثروتمندان باشند و خواري ذلت بردگي را به جان بخرند ولي مقداري آذوقه و معيشه داشته باشند.
حال اگر پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ طبق يك فرمان عمومي به خصوص در اوايل مبعوث شدن به نبوت دستور مي دادند كه بردگان بايد آزاد شوند. اي بسا بسياري از آنان از گرسنگي تلف مي شدند، زيرا نه كسب و كار داشتند و نه خانه و كاشانه براي زندگي، لذا حضرت پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بهترين راه را در اين ديدند كه اين معضل اجتماعي، كه از مدت ها پيش دامن گير جوامع بشري شده و به خصوص جامعه اسلامي را رنج مي داد، به تدريج و در طول زمان بر طرف كنند و به اين طريق هم بردگان آزاد شوند و جذب جامعه گردند و هم خطري اقتصادي و اجتماعي، جامعه را تهديد نكند. لذا از همان سال هاي آغازين تشكيل حكومت اسلامي مدينه توسط پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ راههايي براي آزادگي بردگان پيش روي مسلمانان قرار دادند. كه در ذيل به برخي از آن ها اشاره مي شود.
1. ما در تاريخ اسلام سراغ داريم كه حضرت پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ طبق دستوري فرمودند: كه اگر هر برده و اسيري كه سواد خواندن و نوشتن دارد. بتواند به ده نفر از كودكان مسلمين خواندن و نوشتن بياموزد، آزاد خواهد شد.(1) هر چند كه اين دستور در مورد اسيران جنگي بود امّا مي توانست راهي براي آزادي بردگان با سواد باشد، يعني يك نوع فرهنگ سازي براي آزادي بردگان و اسيران.
2. جايگاه اجتماعي بخشيدن به بردگان و تشويق مردم به برخورد مناسب با بردگان.
پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند: بندگان شما برادران شما هستند كه خداوند براي امتحان، آن ها را زير دست شما قرار داد بنابراين هر كسي برادر وي زير دستش باشد. بايد از غذاي خود به او بخوراند و لباس خويش را بر او بپوشاند و كاري كه بيش از طاقت وي باشد بدو رجوع نكند و اگر كار سختي به او محول كرد و از طاقت او بيشتر است به او كمك كند.(2)
و نيز پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ آنچنان در حق بردگان، رعايت احترام نموده كه حتي حاضر نشده كسي آنها را بنده يا كنيز بخواند «لايقل احدكم هذا عبدي و هده أمتي و ليقل فتاي و فتاتي».(3)
هيچ كس حق ندارد خدمتكار خود را عبد و امه (غلام و كنيز) بخواند بلكه مي بايد خدمتكار مرد را «فتي» يعني جوانمرد، و خدمتكار زن را «فتاة» يعني دوشيزه و خانم بخواند.
3. يكي ديگر از راه هاي فرهنگ سازي براي آزادي اسيران و بردگان اين بود كه در مقابل كفاره گناهان، آزادي بردگان را قرار دادند، همچون كفاره روزه خواري، كفاره قتل غير عمدي، و حتي آزادي بردگان را جزو عبادات قرار داد چنان چه در سوره توبه مي فرمايد: «مصرف زكات منحصرا مختص به اين هشت طايفه است، فقيران، عاجزان، متصديان اداره صدقات، براي تأليف قلوب (يعني براي متمايل كردن بيگانگان به اسلام)، آزادي بردگان و قرض دادن و در راه خدا به در راه ماندگان...».(4)
بنابراين درست است كه اسلام و پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ به يكباره دستور آزادي تمام بردگان را صادر نكردند. چرا كه اين امر عملا غير ممكن بود ولي با فرامين و دستورات خود باعث شد كه در طول زمان و به تدريج بردگان آزاد شوند و به كوچكترين بهانه زمينه آزادي برده را ايجاد مي نمودند، كه به برخي از موارد اشاره شد. آزادي بردگان حكمي بود كه از سوي پيامبر مانند احكام ديگر شرع به تدريج و با گذشت زمان انجام گرفت.
اگر قرار بود پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ به يكباره بردگان را آزاد كند، نظم اقتصاد مردم آن دوره به هم مي ريخت و زندگي از هم مي پاشيد، از اين رو در مرحله نخست، همگان را ترغيب به كار و كوشش و دوري از تنبلي، بي كاري و عياشي نمود، تا جامعه از وضعيت سابق (كه همه كارها بر دوش بردگان بود) فاصله گيرد پس راه هاي فراواني براي رهايي بردگان قرار داد و به اصطلاح فرهنگ سازي و زمينه سازي نمود.
بعد از گذشت قرن ها از صدر اسلام انديشمندان به اين نتيجه رسيدند كه، آزادي دفعي و يكباره بردگان خطر آفرين است منتسكيو در اين باره مي نويسد: «آزاد كردن عده بي شماري از غلامان به وسيله وضع يك قانون مخصوص، صلاح نيست. زيرا موجب اختلال نظم اقتصادي جامعه مي گردد و حتي معايب اجتماعي و سياسي دارد... بنابراين آزاد كردن غلامان و بردگان بايد تدريجي و همراه با فرهنگ سازي هاي لازم و مناسب باشد».(5)
يعني همان كاري كه پيامبر اسلام از آغاز تشكيل حكومت اين فرهنگ سازي را شروع كرد و به تدريج نفس برده داري از جامعه اسلامي رخت بر بست.
بنابراين مي توان گفت از آنجا كه بردگان از دير زمان تحت رقيت و بندگي ديگران زيست كرده بودند و در اثر زندگي بردگي خود، بي تجربه و بي استعداد بار آمده بودند و نيز در صورت آزادي امكانات تشكيل يك زندگي ساده را نداشتند لذا، اسلام و پيامبر اسلام همه آن ها را يكباره از قيد بردگي آزاد نساخت كه اگر چنين نمي كرد و همه را آزاد مي ساخت، ممكن بود در اثر نداشتن تجربه كافي و نبود امكانات معيشتي جامعه را با معضل اقتصادي، اجتماعي و امنيتي مواجه سازند.

پاورقی:

1. ابن سعد، محمد، طبقات الکبري، ترجمه مهدوي دامغاني، محمود، تهران، فرهنگ و انديشه، 1374ش، ج2، ص19.
2. شهيد ثاني، مسلک الافهام، تهران، موسسه پاسدار اسلام، 1416ق، ج8، ص499.
3. ابن حزم اندلسي، المحلي، بيروت، دارالفکر (بي تا)، ج9، ص249.
4. توبه :60.
5. منتسکيو، روح القوائين، تهران، امير کبير، 1355ش، ص428.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

با عضویت در خبرنامه مطالب ویژه، روزانه به ایمیل شما ارسال خواهد شد.