ملاك عمل در ثواب و عقاب انسان، افعال اختياري او است كه اگر چه تحت تأثير شرائط محيطي و خانوادگي است، اما اصل و اساس آن، ريشه در فطرت آدمي دارد كه انسان را به خوبي دعوت مي كند و از بدي باز مي دارد. به همين دليل است كه بسياري از انسان ها را ديده ايم كه بر خلاف شرائط محيطي و خانوادگي خود رفتار كرده اند.مانند: پرورش حضرت موسي ـ عليه السلام ـ در دربار فرعون. جهان آفرينش،جهان تأثير و تأثر است بويژه پديده ها از علل حقيقي و اعدادي خود تأثير مي پذيرند، پدر و مادر نيز از علل مادي و اعدادي و شرائط پيدايش فرزندان هستند كه به دليل رفتار آن ها در قبل از تولد كودك و انعقاد نطفه و در حين آن و در دوران بارداري و تولد و پس از آن بر كودك تأثير مي گذارند. اما آيا اين مطلب بدين معنا ست كه از كودك سلب اختيار مي شود؟ خير مسلماً چنين نيست،زيرا همه اين تأثير ها در وجود مادي اوست كه در اصطلاح ديني ما به (طينت) تفسير مي شود اما وجود معنوي او كه همان روح و فطرت اوست زنده است و از همان كودكي او را مي شوراند و به همين دليل هم داراي اختيار و اراده است و مي تواند خلاف مقتضاي طبيعت و تربيت خانوادگي و شرائط محيط رفتار كند. انسان ها بر اساس رفتار اختياري شان بازخواست شده و بر همين اساس هم مستحق ثواب و عقاب مي شوند چون اين رفتار مبتني بر اراده و علم آدمي است و همه انسان ها در فطرت خود داراي علم به خوبي و بدي هستند همان طور كه در سوره شمس آيه 9ـ 8 خداوند مي فرمايد: سوگند به نفس و آن كسي كه آن را گسترد، سپس پليدكاري و پرهيزگاري اش را به او الهام كرد.يا در سوره انسان آيه 3 مي فرمايد: ما راه هدايت را به انسان آموختيم يا سپاس گزار خواهد بود يا نا سپاس گزار. اما تأثير مال حرام در روحيات بعدي فرزند به دليل همين نظام تأثير و تأثر در عالم ماده است ، زيرا لقمه حرام نطفه را خراب مي كند و نيز شير مادر را تباه مي سازد و به همين دليل دستور داده شده كه از آن اجتناب شود. در اين صورت يكي از عوامل انحراف و تباهي احتمالي بعدي كودك پدر و مادر هستند كه در قيامت بايد پاسخگو باشند ولي اين تمام علت يا علت تامه انحراف نيست، بلكه علت اصلي و حقيقي، همان اراده و اختيار خود شخص است كه آن نيز بر اساس فطرت الهي او قرار دارد كه يا آن ها را شكوفا مي كند و بر مقتضاي آن عمل مي كند و رستگار مي شود و يا آن را زنده بگور كرده و خلاف مقتضاي آن عمل مي كند و از لطف الهي محروم مي شود. در پايان بايد به اين نكته توجه كرد و بحث را به اين گونه جمع كرد كه: تأثير لقمه حرام در حد اقتضاء است يعني زمينه و شرط است نه علت تامه يعني لقمه حرام زمينه را براي برخي گرايش هاي ناروا فراهم مي كند نه اين كه سلب اختيار كند چه بسا طبق آيه يخرج الحي من الميت فرزندي كه از پدر و مادر كافر بوجود مي آيد ولي راه خير در پيش مي گيرد. انسان مي تواند با اختيار و معرفت خويش آن نقيصه را جبران كند. مسلما مراقبت از اعمال جبران گذشته ها را خواهد كرد و خداوند هم آمرزنده است و جبران كننده و اين نبايد باعث شود كه انسان اميد خويش را از دست داده و از رسيدن به كمالات و قرب الهي مأيوس شود چون كسي كه با وجود چنين عامل انحرافي، راه و مسير درست را در پيش گيرد از پاداشي افزونتري بهره مند خواهد بود زيرا با تلاش و دشواري مضاعفي اين راه را پيموده است. ان مع العسر يسرا. زيرا طبق آيه 27 سوره آل عمران، وراثت، آزادي را از انسان سلب نمي كند البته مي توان با استغفار، صلوات بسيار بر پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و اهل بيتش تا حدي جبران مافات كنيد، همچنين اگر يقين به مخلوط بودن مال با حرام هستيد اگر صاحب آن را نمي شناسيد به مقدار مال حرام بعنوان (رد مظالم) به فقير بدهيد و خمس مقداري را كه مصرف مي كنيد نيز بپردازيد. مسلما مراقبت اين افراد بر رفتار و كردارشان جبران گذشته ها را خواهد كرد چون خداوند مي فرمايد: هر كس تقواي الهي پيشه كند برايش راه گشايش و خروجي از سختي ها و مشكلات باز مي كند. و ما توفيقي الا بالله، عليه توكلت و إليه أنيب.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات