پنج ویژگی مهم اعجاز

رهروان ولایت ـ یکی از مهمترین مباحثی که در علم کلام مورد بحث وتحقیق قرار گرفته موضوع اعجاز و ویژگی های آن است از دیرباز بین محقیق مباحث مفصلی در این خصوص بیان شده است از جمله دانشمندانی که این موضوع را مورد بررسی و تحقیق قرار داده مفسر بزرگ آیه الله جوادی آملی است، در این نوشتار سعی داریم به طور خلاصه به پنج مولفه و ویژگی مهم اعجاز در نگاه آیه الله جوادی آملی که در کتاب قرآن در قرآن بیان شده است اشاره کنیم.

تعريف اعجاز
«اعجاز» به كار ويژه و خارق العاده‌‏اي گفته مي‏‌شود كه تنها فرستادگان الهي توان انجام آن را دارند و بشر عادي حتّي اگر تمام قواي خود را بكار گيرد، از آوردن مثل آن عاجز و ناتوان است.[1]

ويژگيهاي اعجاز
براي روشن شدن حدّ و مرز دقيق و تفصيلي اعجاز، به بيان ويژگيهاي آن مي‏‌پردازيم.

1 ـ وقوع اعجاز در امور ممكن الوجود

اولین ویژگی که ایشان برای اعجاز بیان می‌کنند این است که اعجاز تنها از عهده پیامبران و فرستادگان الهی برمی‌آید. البته نکته بسیار مهمی که در خصوص اعجاز باید مدنظر داشت این است که اعجاز در حیطه محال عقلی راه ندارد. از اینرو اگر چيزي محال عقلي باشد، هرگز موجود و متحقّق نمي‏‌شود. معجزه در اشياي ضروري راهي ندارد يعني نه مي‏‌توان به وسيله معجزه شي‏ء «ضروري الوجود» را «معدوم» كرد و نه مي‏‌توان «ضروري العدم» را «موجود» ساخت.[1]

2 ـ هماهنگي اعجاز با قانون «علّت و معلول»

بعضی از افراد این اشکال را بر معجزه‌های انبیاء وارد می‌کنند که اعجاز از قاعده علت و معلول تجاوز نموده است. به این معنا که  که از آنجایی که هر ممکن الوجودی می‌بایست داری علتی باشد، اعجاز این قاعده را نقض نموده و علت مشخصی ندارد. از این رو نمی‌توان آن را قبول کرد جناب آیه الله جوادی آملی در ادامه بیان ویژگیهای اعجاز این مطالب را بیان می‌کنند که هرچند علت اعجاز برای افراد عادی مشخص نیست ولی نباید فراموش کرد که این مطالب به معنای تخلف از قاعده علیت نیست بلکه اعجاز علت مشخصی دارد که انسانهای عادی از درک آن عاجزند.

ایشان در ادامه مبحث این چنین ادامه می‌دهند: قرآن كريم بر اصل عليّت صحّه گذاشته و همه موجودات جهان را نيازمند علّت، و مخلوق خداي سبحان مي‏‌داند: «االلَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَكيلٌ؛ [زمر/62]خداست آفريدگار هر چيزى، و او بر همه چيز كارساز و نگاهبان است» همه موجودات جهان، ممكن و مخلوق خداوندند و خداي سبحان است كه بر هر چيزي كسوت وجود پوشانيده است. قرآن كريم، جهان را سلسله‏ اي از علّت و معلولها مي‏داند كه «علّت كل» خداي سبحان است: «إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ؛[هود/56]من بر خداى يكتا، پروردگار من و پروردگار شما، توكل كردم هيچ جنبنده‏ اى نيست مگر آنكه او گيرنده موى پيشانى اوست- در حيطه قدرت و فرمانروايى خداست- همانا پروردگار من بر راه راست است.»

3- اعجاز شکست ناپذیر است

از جمله ویژگی‌های بارز اعجاز شکست ناپذیری است؛ چرا که در صورت فقدان این ویژگی اولاً: اهدافی که برای آن اعجاز آورده  شده از جمله  اقناع مردم  تحقق نخواهد یافت. دوماً هرکسی می‌تواند ادعای معجزه‌های غیر واقعی نموده و ادعای رسالت و پیامبری نماید بدون اینکه به پشتوانه خارق العاده‌ای همراه باشد.

علامه جوادی آملی سر شکست ناپذیری معجره را این چنین بیان می‌کند:
و سرّ اين شكست‏ ناپذيري در آن است كه معجزه به يك مبدأ شكست ‏ناپذير متّكي است كه همان قدرت لايزال و بي‏‌بديل خداوند است. معجزه از نفس كامل و ولي‏ الله نشئت مي‏‌گيرد كه ارتباط و دسترسي او به مبادي عاليه ماوراي طبيعت، به مراتب بيشتر از دسترسي ديگران است.[3]

4-اعجاز پيامبران، به اذن خداست

در قرآن كريم از كلمه «معجزه» استفاده نشده و به جاي آن كلمه «آية» بكار رفته است و آيات اعجازي پيام‏ آوران الهي، برخي ابتدائاً و همراه وحي و رسالت به آنان داده شده و گاهي به درخواست مردم. گاهي نيز براي خاتمه بخشيدن به درگيري مردم با پيامبران و به نام «عذاب» ظاهر مي‏شده است.
در آيات گوناگون قرآن كريم، بر اين اصل كلّي تأكيد شده كه هيچ پيامبري. هيچ آيه و معجزه‏اي را به نحو استقلال نمي‏‌آورد و همه معجزات، به اذن خداوند صورت مي‏‌گيرد: «وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ؛[غافر/78]و هيچ پيامبرى را نرسد كه جز به خواست و فرمان خدا آيه‏‌اى بياورد».[4]

5-اعجاز، در انحصار پيامبران است

اگر قرار باشد كه چنين عمل خارق‏ العاده‏اي در دست مُتَنَبّيان و پيامبر نمايان باشد و مدّعيان دروغين نبوّت بتوانند معجزه بياورند، چنين مسئله‏ اي با حكمت حق و لطف او سازگاري ندارد. چگونه ممكن است خداي حكيم به چنين دروغگويان منحرفي اجازه دهد كه با اعجاز، مردم را منحرف سازند و به سوي هوسهاي پليد خود دعوت كنند؟
در برهاني كه امام ششم(سلام الله عليه) براي ضرورت وحي و نبوّت اقامه كرده‏اند، تأكيد بر عنايت و حكمت حقّ نسبت به انسانها شده است. حضرت مي‏‌فرمايند: «چون خداي سبحان حكيم است، بندگان خود را در گمراهي رها نمي‏‌سازد و براي آنها راهنما و سرپرستي مي‏‌فرستد كه همان نبي است و معجزه الهي در دست اوست»[5]. بنابراين، اگر غير پيامبر هم بتواند معجزه بياورد و خود را به جاي پيامبر راستين بنشاند، اين امر با حكمت حقّ نمي‏‌سازد و از اين جهت، معجزات الهي نه در گذشته مشابه داشته‌‏اند و نه در آينده، مماثلي خواهند داشت.[6]

خلاصه مطلب:

از مطالب یاد شده این چنین استفاده می‌شود که معجزه های انبیاء دارای ویژگی‌هایی از جمله خارق العاده بودن،‌ اختصاص داشتن به انبیاء،‌ به اذن الهی بودن،‌ شکست‌ناپذیری و مطابق با قانون علت و معلول بودن است.

________________________________

پاروقی:

[1]. جوادی آملی،‌ قرآن در قرآن، ص 89.

[2]. همان،‌ ص92.

[3].همان،ص101.

[4].همان، ص،103.

[5]. كافي، ج 1، ص 168، ح 1.

[6]. جوادی آملی، قرآن در قرآن ص 99.