دوست خوب در آیینه‌ی روایات

رهروان ولایت ـ دین اسلام سفارش زیادی نسبت به مصاحبت و همنشینی با دوستان خوب دارد. قرآن کریم که کتاب هدایت است و بنا دارد مهمترین حرف‌ها را در قالب کوتاه‌ترین مواعظ بیان کند، در باب دوستی و اثر همنشینی آیه دارد: «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا ژ يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا[فرقان، 28]؛ و (به خاطر آور) روزى را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان مى‏‌گزد و مى‏‌گويد: «اى کاش با رسول (خدا) راهى برگزيده بودم! اى واى بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم»! یکی از نام‌های قیامت، «یوم الحسره» است؛ یعنی روزی كه آدمی حسرت می‌خورد كه چرا فلان كار را انجام داد. گزیدن دست با دندان، ماهی یک بار، سالی یک بار است. «يَعَضُّ» فعل مضارع برای استمرار است؛ یعنی برخی -که با تعبیر دقیق ظالم از آنها یاد شده- دایمی و پیوسته دستشان را به دندان می‌گزند. چرا؟ چون: فلان رفیق بد را برگزیدند! آدمی گاهی وقت‌ها كه  مقداری ناراحت است سر انگشت را به دندان می‌گیرد، بیشتر كه ناراحت شود، شدت عمل هم بیشتر می‌گردد. دو تا دست را به دهان بردن کنایه از اوج حسرت، غصه و ناراحتی است که چرا با فلانی رفیق شدم؟ نابودم كرد. چشمم را، فكرم را، جوانی‌ام را، اعتبارم و ...را!

دوست خوب چه ویژگیی دارد؟

1- دارای ارتباطی قلبی/وجودی

دوست خوب اویی است که آنقدر به آدمی نزدیک شده -در لغتنامه‌ی دهخدا دوست را به هم چسبیده معنا کرده است- که می‌تواند هرآنچه ناشایست و مضر به حال دوستش هست را با قلب و دلش -حتی اگر در ظاهر  دوستش بروز نداد و  به چشم هم نیامد- ادراک کند؛ چرا که از فعل «رای» از افعال قلوب (متعلق به قلب و باطن) در روایت استفاده شده است: «یقُولُ مَنْ رَأَى أَخَاهُ عَلَى أَمْرٍ یکْرَهُهُ فَلَمْ یرُدَّهُ عَنْهُ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهِ فَقَدْ خَانَهُ وَ مَنْ لَمْ یجْتَنِبْ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ أَوْشَکَ أَنْ یتَخَلَّقَ بِأَخْلَاقِه[1]؛ هر کس برادرش را دید به کارى مشغول است که برای او مضر است و او را از آن باز ندارد، به او خیانت کرده و هر که از رفاقت احمق دورى نکند، چه بسا هم خُلق او گردد».

2- دارای ارتباط شامل و کامل

دوست خوب همه‌ی ابعاد آدمی را پوشش می‌دهد. آرایش و پیرایش می‌کند. به خوبی‌های دوستش نظر دارد و تقویت (آرایش) شان می‌کند و در عین حال بدی‌ها را هم ادراک می‌کند و رفع (پیرایش) شان می‌کند. به حُسن کار دارد؛ اما به عیب هم کار دارد چراکه با خدای بزرگ کار دارد و برای خدای بزرگ کار دارد. «أحَبُّ إخوانِي إليَّ مَن أهدی إليَّ عُيوُبِي[2]؛ محبوب ترین برادرم اویی است که عیوبم را به خودم هدیه دهد»!

4- نمایش گفتاری و کرداری دوستی

«صَدِیقُکَ مَن نَهَاکَ[3]؛ دوست تو کسی است که تو را از کارهای زشت بازدارد». دوست خوب زمانی که هر رفتاری -اعم از قلبی، زبانی و یا کرداری- را که مضر و ناشایست به حال دوستش هست دریافت کرد فقط ناراحت نمی‌شود و غصه نمی‌خورد بلکه با تذکر زبانی و در عمل دوستش را نهی و منع می‌کند.

3- به نمایش نشستن گفتاری و کرداری آثار دوستی

دوستی دوست خوب بایستی ثمر دهد. آنان که انتهای دوستی‌شان جاده‌ای یک طرفه است که در نهایت، خود در آن می‌رانند و به سمت مقابلشان توجه کاملی ندارند، دوستان کاملی نیستند. دوست خوب باید تا جایی تلاش کند که بار و بری دهد. دوست خوب وقتی دوستی می‌کند، اثری بر جای می‌نهد، به تعبیر زیبای روایت: «عَنْ أَبُو جَعْفَرٍ ع یَا صَالِحُ اتَّبِعْ مَنْ یُبْکِیکَ وَ هُوَ لَکَ نَاصِحٌ وَ لَا تَتَّبِعْ مَنْ یُضْحِکُکَ وَ هُوَ لَکَ غَاشٌّ وَ سَتَرِدُونَ عَلَی اللَّهِ جَمِیعاً فَتَعْلَمُون[4]؛ امام محمد باقر علیه‌السلام فرمودند: «ازآن کسی که حرفهایی به تو می‌زند که آن‌قدر تلخ است که تو را به گریه می‌آورد، اما خیرخواه توست بپذیر. ولی گوش نکن، پیروی نکن از حرف آن کسی که حرفهای شیرینی می‌زند که خوشت می‌آید و لبهای تو را به تبسم باز می‌کند،اما فریبکار است».

5- و در آخر آنکه دوست خوب اویی است که با دیدنش خدا (یعنی همه‌ی خوبی‌ها؛ مثل: انفاق، گذشت، حفظ محیط زیست، احترام همه‌ی انسانها و ... ) به یادت افتاده[5] و به سمت خیر گرایش پیدا کنی.

پی‌نوشتها

[1]- امالی صدوق، ص 162.
[2]- تحف العقول، ص 273 و نیز اصول کافی، ج2، ص 639.
[3]. فهرست غرر، ص 203، شماره‌ی 5857.
[4]- كافی، محمد بن یعقوب كلینی، ج ۲ ، ص ۶۳۸.
[5]- «قَالَتِ الْحَوَارِيُّونَ لِعِيسَى يَا رُوحَ اللَّهِ! مَنْ نُجَالِسُ؟ قَالَ: مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَ يَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَ يُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُه؛ حواریون از حضرت مسیح (علیه السلام) سوال کردند: با چه کسی نشست و برخاست (دوستی) کنیم؟ حضرت فرمودند: با کسی که این سه ویژگی رو داشته باشد: 1- با دیدن او به یاد خدا بیفتید؛ 2- وقتی سخن می‌گوید، علم شما زیاد می‌شود؛ و 3- عمل او شما را نسبت به آخرت ترغیب می‌کند» (الکافی1/39/3).